بورس نفت؛ یک بستر و چند رویا

دکتر سیداحمد میرمطهری

در پی چند سال انتظار، گویا بورس نفت طی روزهای آتی به طور آزمایشی افتتاح خواهد شد، یعنی تحقق رویای اول. پیش از این، موافقت شورای بورس با گشایش بورس نفت، پروژه تاسیس بورس نفت، گاز و پتروشیمی ایران را وارد مرحله عملیاتی ساخته بود و اکنون این بورس به عنوان سومین بورس کالایی کشور، پس از دو بورس‌فلزات و کالاهای کشاورزی، شناخته می‌شود.

جایگاه ایران در رده چهارم تولید نفت در جهان (پس از عربستان سعودی، روسیه و آمریکا) همچنین موقعیت ایران به عنوان دومین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان (پس از روسیه) و از سوی دیگر مزیت نسبی و رقابتی بالا در محصولات پتروشیمی به دلیل دسترسی به منابع غنی و نیز ارزان بودن خوراک پتروشیمی در ایران در مقایسه با سایر رقبا، دسترسی به آب‌های آزاد و سهولت صادرات آن و حضور نیروی کار متخصص و ارزان، همگی به روشنی نشان‌دهنده مزیت‌های متعدد راه‌اندازی بورس نفت در کشور است.علاوه بر آن، نبود بازار شفاف و کارآمد برای دادوستد محصولات صنایع نفت، گاز و پتروشیمی در منطقه و ایران، عامل دیگری است که بر اهمیت بیش از پیش بورس نفت و محصولات نفتی در کشور تاکید دارد.به نظر می‌رسد ایجاد بازار متشکل و منسجم «کاغذی» برای محصولات مذکور در ایران، می‌تواند به تشکیل بازار شفاف و کارآمد در منطقه برای دادوستد و تعیین قیمت شاخص محصولات و فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی منجر شود.

از این‌ها گذشته، با توجه به نوسانات زیاد ارزش دلار در مقابل سایر ارزهای رایج و نیز کاهش اخیر ارزش دلار در مقابل یورو، می‌توان با استفاده از این بازار، به تعیین قیمت‌های این محصولات با واحد جدید پولی (متشکل از یک سبد ارزی) اقدام نمود و بدین ترتیب از شدت کاهش ارزش واقعی درآمد صادراتی این محصولات برای کشورهای عمده صادرکننده اجتناب کرد و ریسک‌های ناشی از نوسانات بهای دلار را کاهش داد.اهمیت استراتژیک نفت و گاز و تبدیل شدن آن به کالایی سیاسی، ارقام چشم‌گیر نسبت ذخایر به تولید نفت و گاز ایران (که به ترتیب ۸۷ و ۱۰۰سال دیگر عمر خواهند داشت) استفاده از بزرگ‌ترین مزیت‌های نسبی و رقابتی کشور، شفاف‌سازی دادوستد نفت، گاز و پتروشیمی در کشور و منطقه، بسترسازی برای خصوصی‌سازی برخی از بخش‌های صنعت نفت و گاز براساس اصل ۴۴، رقابت‌پذیری بیشتر در عرصه تجارت بین‌المللی نفت، گاز و پتروشیمی و افزایش تاثیرگذاری صادرکنندکان محصولات مذکور در سیاست‌گذاری‌های مربوط به تولید، قیمت‌گذاری و بازاریابی؛ عواملی است که همگی بر ضرورت ایجاد بورس نفت در کشور تاکید دارند، یعنی رویاهای بعدی... .

نکته مهم در این زمینه، شناخت و تعیین اولویت ورود محصولات نفت، گاز و پتروشیمی به بورس بین‌المللی نفت است. قبل از هرچیز ابتدا باید محصولاتی را که قابلیت عرضه بالفعل در بورس نفت را دارد، شناسایی کرد. یافته‌ها و تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که در زمینه فرآورده‌های نفتی به طور خاص قیر و در زمینه محصولات پتروشیمی، متانول، پروپان و بوتان در اولویت نخست ورود به معاملات کاغذی بورس نفت هستند.در مورد سایر محصولاتی که قابلیت حضور بالقوه در بورس نفت را دارند، باید به این نکات توجه داشت.

در زمینه فرآورده‌های نفتی، با توجه به ظرفیت پالایش و نیز صادرات فرآورده‌های نفتی در ایران و منطقه، ضعف وجود بازار شفاف و منسجم فرآورده‌های نفتی در منطقه کاملا مشهود است. در میان فرآورده‌های نفتی، با توجه به میزان تولید و صادرات نفت کوره در ایران، این فرآورده به عنوان یکی از فرآورده‌های عمده صادراتی ایران، قابلیت عرضه بالقوه در بورس را دارد.

از سوی دیگر، به سبب حجم قابل توجه واردات بنزین به نظر می‌رسد که با ورود این کالا به بورس بین‌المللی نفت، می‌توان ریسک ناشی از نوسانات قیمت‌های بنزین را پوشش داد. با توجه به این موضوع که ایران از زمره مصرف‌کننده‌های عمده بنزین در جهان است، داد و ستد بنزین در بورس بین‌المللی نفت می‌تواند نقش تاثیرگذاری در تعیین قیمت‌های شاخص بنزین داشته باشد.در زمینه محصولات نفتی، چنانکه گفته شد، به نظر می‌رسد با توجه به میزان بالای تولید نفت کوره در ایران که بخشی از خوراک قیر است ونیز حضور بخش خصوصی در تولید و صادرات قیر که از الزامات تشکیل بازار کاغذی است، تنها این محصول آمادگی ورود بالفعل به بورس نفت را داشته باشد.

صنعت پتروشیمی در ایران، با توجه به دارا بودن ذخایر عظیم گاز، از مزیت رقابتی خوراک در دسترس و ارزان برخوردار است. درمیان محصولات پتروشیمی، متانول، پروپان و بوتان، از لحاظ حجم صادرات سه محصول نخست صادراتی پتروشیمی ایران هستند که با توجه به میزان صادرات و تولید، قابلیت ورود بالفعل به بورس بین‌المللی ایران را دارند. حضور بخش خصوصی در تولید و صادرات این محصولات از دیگر زمینه‌ها و پتانسیل‌های بالقوه این محصولات برای ورود به بازار کاغذی است.علاوه بر این، از آنجا که نفت خام از حساسیت بالایی در تجارت برخوردار است، خصوصی‌سازی در این بخش ممکن است از اولویت‌های نخست دولت نباشد و به تبع آن در مراحل اولیه اولویت ورود به بورس قرار نداشته باشد. همچنین، نفت خام صادراتی ایران با محدودیت‌های ناشی از پیروی از سیاست‌های تعیین سطح اوپک و نیز عدم صدور به مقاصد آمریکا و اسرائیل رو به رو است، لذا در تعیین نفت خام ایران به عنوان «نفت خام شاخص» دشواری‌های متعدد وجود دارد.از سوی دیگر، ایران دومین ذخایر گاز طبیعی جهان را دارد و به همین جهت باید بتواند تاثیر و نقش زیادی در بازارهای جهانی گاز ایفا نماید، اما به تعویق افتادن پروژه‌های تولید گاز موجب شده است که کشور ما به رغم دارا بودن منابع عظیم گاز در مقایسه با سایر رقبا و همسایگان خود نتواند جایگاه مناسبی در صادرات گاز پیدا کند.هنوز روش مشخص و استانداردی برای تعیین قیمت‌های جهانی گاز وجود ندارد و ابتکار عمل برای قیمت‌گذاری این محصول در دست مصرف‌کنندگان آن است. این محصول تنها در بازارهای بین‌المللی و در بورس‌های کالایی قیمت‌گذاری می‌شود و در منطقه خاورمیانه بازاری برای تعیین قیمت‌های آن وجود ندارد.به سبب موقعیت خاص جغرافیایی ایران وجود مرزهای زمینی و نیز دسترسی به آب‌های آزاد، امکان صادرات گاز طبیعی به صورت خط‌لوله وجود دارد، بنابراین گاز ایران شرایط مناسبی برای انتخاب به عنوان شاخص در قیمت‌گذاری گاز در منطقه را دارد.

چنین پیداست که با توجه به ‌آماده نبودن زیرساخت‌های لازم صادراتی و عدم حضور بخش خصوصی در تولید و صادرات این صنعت، ورود این کالا به بازار کاغذی، به ناگزیر باید با تاخیر زمانی بیشتری صورت گیرد، اما به هر تقدیر، تشکیل بازار کاغذی گاز در ایران می‌تواند تا زمان افزایش سهم ایران در صادرات گاز و بازارهای جهانی آن، در تاثیرگذاری ایران بر سیاست‌‌های تولید و قیمت‌گذاری گاز در جهان موثر باشد.

با توجه به پیچیده بودن داد و ستد در بورس‌های بین‌المللی کالا و به طور اخص بورس‌های انرژی دنیا و نیز ناکافی بودن تجربه تشکیل بورس انرژی در منطقه خاورمیانه، پیشنهاد می‌شود در ابتدای تشکیل بورس، از ابزار مالی سلف در این بورس استفاده شود و ورود ابزارهای مشتقه دیگر به بورس در مرحله بعد صورت پذیرد، به این معنی که با توجه به اولویت‌بندی‌ محصولات برای ورود به بورس بین‌المللی نفت، گاز و پتروشیمی، این کالاها به صورت سلف در این بازار داد و ستد شوند. در مرحله اول که این بازار به صورت فیزیکی و O.T.C سازماندهی و تشکیل می‌شود، می‌‌توان از تجربه بورس نایمکس استفاده کرد، که هم‌اکنون نفت و گاز و نیرو در این بازار به صورت سلف خرید و فروش می‌شوند. بدین ترتیب، در فاز بعدی تشکیل و راه‌اندازی بورس بین‌المللی نفت، گاز و پتروشیمی، می‌توان قراردادهای آتی و اختیار معامله را نیز به این بازار وارد کرد و معاملات به صورت کاغذی در آن انجام شوند. کلام آخر که به‌رغم دفع‌الوقت‌ها بستر آ‌ماده است، ولی در تحقق این رویاها به توجه به عامل زمان تا چه حد مصمم هستیم.