(به بهانه تصویب یک آیین نامه جدید)

علی سرزعیم

اگر به جای‌جای ایران نگاه کنیم، فرصت‌های سرمایه‌گذاری زیادی می‌بینیم. هنوز در بسیاری از مناطق کشور جاده‌های استاندارد کشیده نشده است. هنوز بسیاری از جاده‌ها به شکل اتوبان در نیامده و هنوز شبکه راه آهن به همه جای ایران نمی‌رود. هنوز موقعیت‌های زیادی وجود دارد که با مهار آب‌ها می‌توان برق و آب مورد نیاز برای کشاورزی را تامین کرد. هنوز پتانسیل‌های گردشگری در کشور به طور کامل به بهره‌برداری نرسیده است.

طبیعی است که هر کس می‌تواند این لیست را به مراتب بیش از اینها ادامه داده و تکمیل کند. پیام همه این نقصان‌ها این است که هنوز در ایران جای کار فراوان است و باید گام‌های بلندی برای آینده برداشت. عکس این وضعیت در کشورهای توسعه یافته دیده می‌شود. استادی که اخیرا از این کشورها دیدن کرده بود، تعریف می‌کرد که تقریبا هر پتانسیلی که به ذهن می‌رسید، به بهره‌برداری رسیده است و تقریبا جای خرابی باقی نمانده که آباد نشده باشد.

حال این وضعیت را در کنار سه واقعیت دیگر قرار دهیم تا سوال اساسی مطرح گردد. واقعیت اول این است که در کشورهایی چون ایران که هنوز به شکل مطلوبی آباد نشده بازده سرمایه‌گذاری بالاتر از کشورهای توسعه یافته است. واقعیت دوم این است که سرمایه‌های زیادی از کشور خارج می‌شود و واقعیت سوم نیز این است که سرمایه‌های زیادی در دنیا وجود دارد که تمایل دارد در مناطقی سرمایه‌گذاری شوند که نرخ بازده بالایی دارند.

حال این سوال به شکل طبیعی به ذهن می‌رسد که چرا سرمایه‌های داخلی و سرمایه‌های خارجی برای رفع این نقصان‌ها و خلاء‌هایی که در داخل کشور وجود دارد، تجهیز نمی‌شود؟ چرا بخش‌خصوصی داخلی و جهانی برای ساخت راه‌ها، اتوبان‌ها، خطوط ریلی و هوایی پیش قدم نمی‌شوند؛ در حالی که اگر در این راه گام بردارند با سود فوق‌العاده‌ای روبه‌رو می‌شوند؟ چرا همواره باید منتظر بمانیم تا قیمت نفت بالا رود تا درآمد دولت زیاد شده و دولت دست به چنین کارهایی بزند؟ اگر در سطور فوق، به جای ایران نام یک کشور در حال توسعه دیگر را بگذاریم، باز هم سوال فوق به قوت خود باقی می‌ماند. از این رو این سوال برای اقتصاددانان توسعه به عنوان یک سوال اساسی مطرح است. یکی از پرآوازه‌ترین اقتصاددانان توسعه معاصر، محققی ترک تبار در دانشگاه ام‌آی‌تی به اسم دارون عجم‌اوغلو است که نوشته‌هایش در این زمینه جزو پر ارجاع‌ترین مقالات معاصر به شمار می‌رود و کارهایش دائما مورد توجه قرار می‌گیرد. مضمون اصلی در نوشته عجم‌اوغلو این است که یک نگرانی اساسی برای سرمایه‌گذاری در کشورهای در حال توسعه وجود دارد و آن این است که سرمایه‌گذاران مطمئن نیستند که اگر سرمایه‌گذاری پر سودی انجام دادند، دولت‌ها و دولتمردان و قدرتمداران به طمع نیفتند و سراغ آنها نروند. در بسیاری از کشورها از سرمایه‌گذاران دعوت می‌شود تا با سرمایه‌گذاری‌های خود ریسک موفقیت یا شکست در یافتن فرصت‌های سودآور را به جان بخرند، اما وقتی که سرمایه‌گذاری‌ها موفق بود و به درآمد سرشاری منتهی شد، بوروکراسی دولتی مجدا وارد شده و با ایجاد انواع و اقسام موانع و تهدیدات این فرصت‌ها را به نفع خود مصادره می‌کند. گاه دولت‌ها وعده حمایت از سرمایه‌گذاران را می‌دهند و از آنها می‌خواهند تا در برخی بخش‌ها سرمایه‌گذاری کنند اما پس از انجام سرمایه‌گذاری با تحمیل مالیات‌ها یا قیمت گذاری خدمات یا کالاهای آنها عملا درس عبرتی به سرمایه‌گذاران بعدی می‌دهند که به چنین وعده‌هایی دلخوش نکنند.

لذا از دید این اقتصاددان توسعه، خویشتن‌داری دولتیان و قدرتمندان در برابر وسوسه مصادره فرصت‌های سودآور یا تحمیل مالیات‌های زیاد و قیمت‌گذاری خدمات شرط لازم برای حرکت یک کشور به سمت توسعه یافتگی است. عجم‌اوغلو و همفکرانش نمونه‌های متعددی را از مناطق مختلف دنیا ذکر می‌کنند که چنین ویژگی در مجموعه دولت زمینه‌ساز توسعه آنها شده است. حال به ایران برگردیم. در اواخر هفته گذشته در مطبوعات خبری مبنی بر تصویب و ابلاغ دستورالعمل حمایت از سرمایه‌گذاران در قوه قضائیه منتشر شد. این خبر اگر به معنی آن باشد که نه به شکل صوری و اسمی‌ بلکه به معنی واقعی قرار است چنین رویه‌ای در اقتصاد ایران به راه افتد، جای بسی خوشحالی است. عملکرد قوه قضائیه در قضیه پارسیان و پرونده‌ای که با جنجال زیاد علیه یک سرمایه‌دار داخلی به راه افتاد، نشانه‌های مثبتی است که امیدها را بر می‌انگیزد. از سوی دیگر باید توجه داشت که قضاوت و سیاست نمی‌توانند در دو مسیر مختلف حرکت کنند. آنچه تعیین‌کننده است قدرت است و اگر قوه قضائیه واقعا قدرت آن را داشته باشد تا در مقابل برخی قدرتمندانی که به عرصه کسب و کار وارد شده و به جای معیارهای تجاری رقابت، کماکان از رانت قدرت استفاده می‌کنند، بایستد، راه برای توسعه ایران باز خواهد شد. به امید آنکه دوراندیشان در چنین رویارویی‌هایی غالب شوند.