زهرا کاویانی

بازار ارز در نیمه دوم سال ۱۳۹۰ با التهابات و نوسانات زیادی همراه بود که ... ... این نوسانات در ماه‌های آغازین زمستان به اوج خود رسید؛ به طوری که قیمت دلار در برخی از روزها در حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد نوسان داشت و در روزهای میانی دی‌ماه ۱۳۹۰ به بیش از ۲۲۰۰ تومان هم رسید. نوسانات شدید در بازار ارز، سایر بازارهای مالی و غیر مالی کشور را نیز تحت تاثیر شدید قرار داده بود. قیمت سکه تا مرز یک میلیون و پنجاه هزار تومان پیش رفت و قیمت‌ها در بازار کالاهای خارجی یا حتی داخلی، به صورت لحظه‌ای تعیین می‌شد. ترس فراگیر ناشی از کاهش ارزش پول در عموم مردم نیز فضای کلی اقتصاد کشور را ملتهب کرده بود. از طرف دیگر نااطمینانی در بازار ارز، تاثیر شدیدی در قراردادهای خارجی چه در طرف صادرات و چه واردات گذاشته بود؛ به طوری که عملا هرگونه معامله بر اساس دلار تا زمانی که بازار از ثبات نسبی برخوردار شود، متوقف شده بود. نوسانات شدید بازار ارز سرانجام در بهمن ماه ۱۳۹۰ و با اعلام خبر موافقت رییس‌جمهور با افزایش نرخ سود بانکی تا مرز ۲۰ درصد اندکی کاهش یافت و نرخ ارز به یکباره از ۲۲۰۰ تومان تا ۱۶۰۰ تومان کاهش یافت و به دنبال آن پس از فروکش کردن التهابات اولیه به مرز اطمینان ۱۸۰۰ تومان رسید. این شرایط تقریبا تا پایان سال ادامه داشت و بازار، سال ۱۳۹۱ را تقریبا بدون نوسان و التهاب آغاز کرد.

کاهش قیمت دلار تا مرز ۱۶۰۰ تومان در پی اعلام خبر افزایش نرخ سود سپرده‌های بانکی، به نظر می‌رسید که با رضایت مسوولان همراه است و سیاست‌گذاران اقتصادی کشور پس از آن بارها از موفقیت سیاست‌های اقتصادی در کنترل بازار ارز سخن گفته‌اند؛ اما سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا به واقع بازار ارز کنترل شده است؟

آیا به طور کلی سیاست‌گذاران اقتصادی کشور باید از نوسان یکباره ارز و کاهش ۶۰ درصدی نرخ ارز در یک روز خرسند باشند؟ برای پاسخگویی به این سوال باید به ماهیت واقعی نرخ ارز و تاثیر آن بر محیط اقتصاد کلان توجه داشت.

نکته قابل توجه در خصوص بازار ارز آن است که در این بازار آنچه در درجه اول اهمیت قرار دارد جلوگیری از نوسانات بازار و ایجاد اطمینان و ثبات در بازار ارز است تا نرخ ارز. نرخ ارز به خودی خود متغیری است که نسبت قیمت کالاهای خارجی به کالاهای داخلی را نشان می‌دهد و بر میزان تقاضای کالاهای خارجی در داخل و کالاهای داخلی در خارج اثر می‌گذارد. تناسب این نرخ با سایر تعادل‌های اقتصاد هرچند دارای اهمیت زیادی است، اما در درجه دوم اهمیت قرار دارد، اما وجود نوسان در بازار ارز در حقیقت بر کل حجم فعالیت‌های اقتصاد کلان اعم از تولید، صادرات و واردات تاثیر می‌گذارد. یک نوسان جزئی در نرخ ارز می‌تواند میزان سودآوری مبادلات تجاری را به شدت تحت تاثیر قرار دهد یا ضرر و زیان‌های جدی را به همراه داشته باشد و از این رو بازرگانان ترجیح می‌دهند تا زمان ایجاد ثبات در بازار عملا کلیه فعالیت‎ها را متوقف کنند که باعث ضرر جدی به تولید و به خصوص بخش صادراتی از تولید نشود. در ادبیات اقتصادی نیز مطالعات بسیاری در خصوص تاثیر نوسانات نرخ ارز بر رشد اقتصادی صورت گرفته که در بیشتر مواقع یک رابطه منفی و معنادار میان رشد اقتصادی و نوسانات نرخ ارز تایید شده است.

بازار ارز ایران نیز در حال حاضر دارای شرایطی است که نمی‌توان از آن به عنوان یک بازار با ثبات نام برد و به‌‌رغم اظهار‌نظرهای مسوولان به نظر می‌رسد که این بازار هنوز کنترل نشده است. مهم‌ترین شاهد این ادعا، وجود نرخ دوگانه در بازار ارز با اختلاف ۵۰۰ تا ۷۰۰ تومانی است که باعث نااطمینانی شدید در بازار می‌شود. وجود نرخ‌های دوگانه باعث می‌شود تا هر لحظه این احتمال وجود داشته باشد که این دو نرخ در جهت کاهش یا افزایش قرار است به یکدیگر نزدیک شوند. واکنش شدید بازار ارز ایران به اخبار نیز شاهدی دیگر بر ادعای التهاب شدید بازار ارز است. هرگونه خبری مبنی بر توافقات احتمالی بر سر برنامه هسته‌ای ایران، نرخ ارز را به شدت کاهش داده و از طرف دیگر هر گونه اقدام دولت که نشانی از کاهش ذخایر ارزی کشور دارد، نرخ ارز را به شدت در جهت مثبت افزایش می‌دهد. در چنین شرایطی فعالان بازار باید وقت و هزینه بسیاری را صرف پیش‌بینی نوسانات نرخ ارز کنند و فعالیت‌های کلان خود را عملا تا برقراری ثبات نسبی در بازار متوقف سازند که این موضوع آسیب جدی به تولیدات داخل نیز وارد خواهد کرد. در چنین شرایطی لازم است تا سیاست‌گذاران ارزی کشور، در جهت ایجاد ثبات در بازار گام بردارند. این موضوع با اعلام دقیق و شفاف سیاست‌های ارزی از سوی مسوولان محقق خواهد شد. به عنوان مثال در صورتی که سیاست افزایش نرخ ارز در دست اقدام است، متولیان باید به طور مشخص این موضوع را اعلام کرده و نرخ رسمی را تا نرخ بازار افزایش دهند یا در صورتی که سیاست دیگری در پیش دارند این موضوع نیز باید با اقدام عملی و اطلاع‌رسانی شفاف صورت گیرد. آنچه هم اکنون در بازار ارز ایران قابل توجه است آن است که بازار در حال حاضر به هیچ وجه خصوصیات یک بازار با ثبات و کنترل شده را نداشته و این شرایط آسیب جدی را به فعالیت‌های اقتصادی وارد می‌سازد.