زهرا کاویانی

قیمت ارز‌های خارجی در بازار ارز ایران چندی است که دارای نوسانات زیادی بوده و اختلاف نرخ ارز در بازار آزاد و نرخ ارز در بازار بانکی رو به افزایش گذاشته است. در گذشته شاهد بودیم که بانک مرکزی همواره یکی از موفقیت‌های خود در سیاست‌های ارزی را تک نرخی بودن نرخ ارز دانسته و این موضوع را یکی از نشانه‌های کنترل بازار ارز توسط بانک مرکزی بیان کرده است. به طوری که از سال ۱۳۸۱ تاکنون که سیاست یکسان‌سازی نرخ ارز به اجرا گذاشته شده است، هرگاه نرخ‌ها در بازار آزاد از نرخ بانکی فاصله گرفته، بانک مرکزی بلافاصله مداخله کرده و نرخ ارز را در مقادیر دلخواه نگه داشته است. این رویه حتی تا ماه‌های ابتدای سال جاری نیز وجود داشته است. اما وضعیت بازار ارز در ماه‌های اخیر متفاوت با شرایطی است که در دهه ۸۰ وجود داشته است. در ماه‌های اخیر نرخ دلار در بازار آزاد رفته رفته رو به افزایش گذاشت و این در حالی است که مسوولان پولی نیز موضع قاطعی در این خصوص نداشتند. در روزهای ابتدایی نوسانات در بازار ارز، بانک مرکزی سیاستی مانند گذشته اتخاذ کرده و به موضع‌گیری در مقابل نرخ‌های بازار آزاد پرداخته و به خریداران ارز در بازار آزاد هشدار داد که قیمت دلار با دخالت همه جانبه بانک مرکزی کاهش خواهد یافت. اما تغییر سیاست در نادیده گرفتن بازار آزاد قابل توجه است؛ به طوری که با افزایش اختلاف قیمت بین نرخ دلار در بازار آزاد و نرخ بانک مرکزی، واکنش‌های مسوولان پولی نیز در این زمینه کاهش یافته و کمتر به موضع‌گیری در خصوص شکاف ارزی به وجود آمده پرداختند. در نهایت نیز ریاست بانک مرکزی در مصاحبه‌ای عملا وجود نرخ‌های چندگانه در بازار را منکر شده و اعلام کرد که تنها یک نرخ در بازار ارز وجود دارد و آن نرخ رسمی است و عملا بازار آزاد از رسمیت برخوردار نیست و گویی در سیاست‌گذاری‌های بانک مرکزی نرخ موجود در این بازار نقشی نخواهد داشت. این اظهار نظر بانک مرکزی با توجه به تاثیرات قابل ملاحظه نرخ ارز در بخش‌های مختلف اقتصادی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

نرخ ارز یکی از متغیرهای بسیار تاثیرگذار در اقتصاد است و در واقع رابطه بین اقتصاد داخل و خارج را شکل می‌دهد، کوچک‌ترین تغییری در نرخ ارز، باعث جابه‌جایی ارقام کلانی شده و در حقیقت بسیاری از رفتارهای اقتصادی را شکل می‌دهد. این اهمیت به قدری است که بانک مرکزی به هیچ عنوان نمی‌تواند بازار غیر رسمی را نادیده بگیرد.

مبادلات کالاهای خارجی در بازار بر اساس نرخ غیر رسمی صورت می‌گیرد، تبدیل قیمت بسیاری از کالاها مانند طلا بر اساس نرخ ارز غیررسمی انجام می‌شود و بنابراین نمی‌توان تصور کرد که نرخ‌ها در بازار غیر رسمی تنها بر مبادلات دلالان ارزی و افرادی که به طور مستقیم با بازار ارز در ارتباط هستند، تاثیرگذار خواهد بود. در حقیقت این یکی از اشتباهات اساسی تصمیم‌سازان پولی است که بازار ارز را تنها در ارتباط با دلالان ارزی یا خرده سرمایه‌گذاران این بازار می‌دانند. یکی دیگر از اثرات عمده تغییرات نرخ ارز، تاثیر آن خروج کالا به صورت قاچاق از کشور خواهد بود که در این میان حامل‌های انرژی و به خصوص سوخت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ به طوری که ممکن است اهداف دولت از افزایش قیمت حامل‌های انرژی را تا حد زیادی زائل کند. تا پیش از اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها یکی از مشکلات اساسی بخش انرژی قاچاق حامل‌های انرژی از داخل به خارج به علت قیمت پایین این حامل‌ها در داخل بود که افزایش قیمت این حامل‌ها به واسطه قانون هدفمندی یارانه‌ها توانست تا حد زیادی این مشکل را حل کند.

این در حالی است که هم اکنون افزایش نرخ ارز در بازار غیر رسمی کشور باعث شده است که قیمت انواع سوخت در داخل نسبت به منطقه مجددا کاهش قابل ملاحظه‌ای یافته و در نتیجه مجددا صادرات سوخت به کشورهای منطقه از طریق قاچاق را جذاب می‌سازد در همین زمینه کشف مقادیر بالایی سوخت قاچاق به کشور افغانستان در روزهای اخیر موید این ادعا است.

بنابراین مسوولان بانک مرکزی باید توجه داشته باشند که بازار ارز مانند سایر بازارهای مالی کشور از جمله طلا نیست که نوسانات آن تنها بخش غیرحقیقی اقتصاد را مورد تاثیر قرار داده بر دلالان یا خرده سرمایه‌گذاران موجود در بازار اثر بگذارد، بلکه نوسانات آن بر کل اقتصاد قابل مشاهده بوده و باعث تغییرات اساسی در قیمت‌های نسبی کالاهای داخلی و همچنین سودآوری قاچاق برخی کالاهای داخلی که از حمایت‌های قیمتی برخوردارند به خارج از کشور می‌شوند و از این طریق منابع کشور را به هدر دهد. بنابراین باید توجه داشت که علاوه بر آنکه وجود بازار غیر رسمی ارز موجب ایجاد فعالیت‌های رانت‌جویانه می‌شود و از این منظر باید مورد توجه مسوولان قرار گیرد، تاثیر قابل ملاحظه آن بر کلیه رفتارهای اقتصادی نیز قابل تامل بوده و نمی‌توان آن‌گونه که مسوولان اشاره کرده‌اند نوسانات این بازار را بی‌اهمیت دانست. آنچه امروز رسالت اصلی بانک مرکزی را تشکیل می‌دهد، حرکت هرچه سریع‌تر به سمت تک‌نرخی شدن ارز و جلوگیری از نوسانات بازار غیررسمی است.

Zahra.kaviani@gmail.com