بزرگ‌ترین سیلاب خوزستان، نیز نتوانست «گرد و غبار» را شکست بدهد. در ۲ ماه نخست امسال، خوزستان در حالی که با سیل دست و پنجه نرم می‌کرد، حداقل پنج توفان گرد و غبار را پشت سر گذاشت. این گرد و غبارها پرسش درباره «سیل بزرگ» و اثرات آن را بیشتر کرده است.

پنجم ژوئن (برابر با ۱۵ خرداد) روز جهانی محیط زیست، امسال به شعار «غلبه بر آلودگی هوا» اختصاص دارد، تا نگرانی نسبت به این چالش جهانی بیشتر به بحث و گفت وگو گذاشته شود.

خوزستان از سال ۱۳۸۰، تنها چند سال پس از خشک شدن تالاب‌های بین النهرین (که سازمان ملل آن را یکی از ۲ فاجعه زیست محیطی قرن نام نهاده) توفان‌های گردو غبار را به خود دید. حالا اما بیش از ۲۰ استان کشور درگیر این پدیده هستند.

در پی طغیان رودخانه‌های کرخه، دز و کارون در بهار امسال، انتظار می‌رفت که هوای این استان، تا مدت‌ها خاکی نشود، اما چنین نشد. اگر چه برآورد دقیقی از میزان آبگیری کانون‌های گرد و غبار خوزستان نشده، اما کارشناسان بر این باورند «سیل بزرگ» که بیش از ۲۷۰ روستای خوزستان را به زیر آب برده و بالغ بر ۲۰۰ هزار نفر را آواره کرد، بیشتر کانون‌های تشنه گرد و غبار را سیراب نکرده است.

معاون منابع طبیعی خوزستان، از ادامه نگرانی‌ها نسبت به کانون‌های گرد و غبار خوزستان می‌گوید: اگر چه در سیل اخیر تالاب‌های شادگان و هورالعظیم و بخشی از هورهای محلی آبگیری شد اما آب به بخش زیادی از کانون‌ها نرسید، اگر سیلاب‌ها به درستی مدیریت می‌شد، ظرفیت خوبی برای مرطوب کردن کانون‌های گرد و غبار ایجاد می‌کرد، که متأسفانه غافلگیری و نبود بسترسازی، اجازه بهره گیری مناسب را نداد، به همین دلیل قسمت زیادی از سیلاب‌ها به بخش عراقی تالاب هورالعظیم هدایت و مقدار زیادی نیز به دریا تخلیه شد.

عبدالرضا دانایی می‌افزاید: سیل، مشکل گرد و غبار خوزستان را حل نکرده است، زیرا شرایط اقلیمی و روند افزایشی دمای منطقه که منجر به تبخیر بیشتر می‌شود، خشک شدن هورها را هم تسریع و شوری زمین ها را بیشتر می‌کند، از سوی دیگر رسوبات به جا مانده از سیلاب ممکن است کانون‌های جدید گرد و غبار را شکل دهد.

* کانون بحران

بیابان‌های خوزستان ۱.۲ میلیون هکتار برآورد شده که ۷۰۰ هزار هکتار از آن را کانون‌های فرسایش بادی (تپه‌های ماسه‌ای) و کانون‌های ریزگرد (رسی) تشکیل می‌دهد.

سازمان زمین شناسی در مطالعات خود وسعت کانون‌های گرد و غبار خوزستان (با منشأ رسی) را ۳۵۰ هزار هکتار اعلام کرده که در هفت منطقه دسته بندی شده است: ۵۰ هزار هکتار در جنوب تالاب هورالعظیم، ۲۸ هزار هکتار در شمال خرمشهر، ۱۵ هزار هکتار در شرق اهواز، ۱۱۲ هزار هکتار در جنوب و جنوب شرق اهواز، ۸۶ هزار هکتار در بندر امام تا امیدیه، ۳۱ هزار هکتار در ماهشهر و هندیجان و ۱۸ هزار هکتار در شرق هندیجان قرار دارند.

در بهمن سال ۱۳۹۵ که شدیدترین توفان گردو غبار، خوزستان را فلج کرده بود، دولت اجرای فوری طرح مقابله با گرد و غبار را در این استان آغاز کرد.

دانایی معاون منابع طبیعی در این باره توضیح می‌دهد: طرح مقابله با گرد و غبار از کانون شماره چهار در جنوب و جنوب شرق خوزستان (شهرستان‌های اهواز و کارون) شروع شد، وسعت این کانون ۱۱۲ هزار هکتار است که ۸۹ هزار هکتار از آن فوق بحرانی اعلام شده که طرح‌های بیولوژیک (نهالکاری و بوته کاری) و غیربیولوژیک برای مهار آن در حال اجراست.

او ادامه می‌دهد: در سال‌های ۹۵ تا ۹۷ در کانون فوق بحرانی گرد و غبار ۲۰ هزار هکتار نهالکاری، ۱۱۲ هزار هکتار قرق و مدیریت چرا، هشت هزار هکتار مالچ پاشی، هفت هزار هکتار پخش آب (آبرسانی به تالاب‌های محلی خشک شده) و پنج هزار هکتار مدیریت رواناب (هرز آب) انجام شده است.

دانایی می‌گوید: آبرسانی به هورهای محلی (پخش آب) قرار بود در سطح ۱۰ هزار تا ۱۵ هزار هکتار انجام شود اما به دلیل تکمیل نشدن کانال آبرسانی به کانون‌ها این میزان محقق نشد، البته در سیل اخیر هور «منصوره» و بخشی از هور «شریفیه» به طور طبیعی آبدار شده‌اند.

به گفته وی از سال ۱۳۴۷ تاکنون عملیات بیابان زدایی در ۱۶۰ هزار هکتار از زمین های شهرستان‌های اهواز، دشت آزادگان، شوش، باوی، حمیدیه، امیدیه، هندیجان، ماهشهر، هویزه و رامهرمز اجرا شده است.

* ابهام در سهم خوزستان

معاون منابع طبیعی خوزستان مهمترین نگرانی کنونی را نگهداری و آبیاری بیش از ۳۵ هزار هکتار عرصه نهالکاری شده در کانون‌های گرد و غبار بیان می کند.

دانایی می‌گوید: سال ۹۵ مبلغ ۳۰۰ میلیارد ریال برای اجرای طرح مقابله با گرد و غبار خوزستان مصوب شد که ۱۳۰ میلیارد ریال از آن تخصیص یافت؛ در سال ۹۶ مبلغ یک هزار و ۳۰۰ میلیارد ریال به تصویب رسید که یک هزار میلیارد ریال از آن از محل صندوق توسعه ملی بود که در این سال هم ۸۰۰ میلیارد ریال تخصیص یافت؛ پار سال نیز یک هزار و ۹۳۰ میلیارد ریال مصوب شد که بازهم یک هزار میلیارد ریال از آن از محل صندوق توسعه ملی بود و ۷۵ درصد از اعتبارات تخصیص پیدا کرد.

وی با بیان اینکه سهم خوزستان از اعتبارات امسال گرد و غبار هنوز مشخص نشده، ادامه می دهد: با توجه به اینکه امسال ستاد ملی مقابله با گرد و غبار تصمیم گرفته این اعتبار را میان چند استان تقسیم کند، نگرانی خوزستان از کاهش سهمیه و تامین نشدن بودجه طرح‌ها به ویژه اعتبار مورد نیاز برای مراقبت و نگهداری نهالکاری ها بیشتر شده است.

دانایی همچنین نسبت به بزرگ‌تر شدن کانون‌های گردو غبار خوزستان هشدار می‌دهد و می‌گوید: کانون‌های گرد و غبار خوزستان مستعد گسترده شدن هستند؛ تداوم خشکسالی و دخالت‌های بیش از حد انسانی می‌تواند به افزایش سطح آنها دامن بزند.

* آدرس غلط سیلاب

مدیرکل محیط زیست خوزستان نیز می‌گوید: این ادعا که سیلاب تمام کانون‌های گرد و غبار خوزستان را مهار کرده، آدرس غلط دادن به مردم است، زیرا این سیل فقط تالاب‌های خوزستان را که تنها بخشی از کانون‌های گرد و غبار هستند، پرآب کرده است.

احمدرضا لاهیجان زاده می افزاید: ادعای ریشه کنی کانون‌های گرد و غبار خوزستان در سیل اخیر، ممکن است بر برنامه جامع مهار گرد و غبار تاثیر بگذارد و باعث انحراف برخی تصمیم گیری‌ها، اعتبارات و توجه کافی به این برنامه بشود؛ مساله دیگر این است که در اذهان عمومی این تصور به وجود می‌آید که دیگر به هیچ وجه گرد و غبار در خوزستان نخواهیم داشت، در حالی که این سیل فقط تالاب‌ها را پر آب کرده، نه همه کانون‌های گرد و غبار را.

وی تاکید می‌کند: طرح مقابله با گرد و غبار خوزستان یک طرح درازمدت است و به هیچ عنوان نباید یک سال استثنایی پر آب بر آن تاثیر بگذارد و برنامه‌ها باید به صورت جدی ادامه یابد.

* حق دایمی تالاب‌ها

معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست همچنین خواستار تامین حقابه دایمی تالاب‌های خوزستان می‌شود و می‌افزاید: پرآبی تالاب‌های خوزستان در نتیجه یک شرایط استثنایی بوده و باید به یاد داشته باشیم که این سیل تنها برای امسال بود و وزارت نیرو باید برای تامین حقابه تالاب‌ها به صورت دایم به صورتی برنامه ریزی کند.

وی ادامه می‌دهد: بر اساس مصوبه فروردین ۹۶ دولت، وزارت نیرو مکلف است که نخستین اولویت پس از تامین آب شرب را به تأمین حقابه تالاب‌ها اختصاص دهد و سهم سایر مصارف اعم از کشاورزی و صنعت را در اولویت بعدی قرار دهد؛ با توجه به اینکه تالاب‌ها در منتهی الیه رودخانه‌ها واقع هستند، باید ساز و کاری برای تامین حقابه آنها اندیشیده شود.

لاهیجان زاده با اشاره به نقش تالاب‌ها در کاهش گرد و غبار، می‌گوید: این سیل برای محیط زیست خوزستان، شبیه به یک معجزه بود که باعث شد تقریباً تمام تالاب‌ها آبگیری شود، نمونه آن را فقط در سال آبی ۷۳-۷۲ شاهد بودیم؛ البته در سیل امسال تالاب‌های بین النهرین نیز تقریباً به طور کامل آبدار شده است. این تالاب‌ها بیشترین تأثیر را در افزایش رطوبت منطقه خواهند داشت که علاوه بر تعدیل دما، می‌توانند خاک را مرطوب و از بلند شدن گرد و غبار در زمان وزش باد، جلوگیری کنند.

وی درباره مدیریت نشدن سیلاب‌ها و هدایت نشدن آنها به کانون‌های گردو غبار نیز می‌گوید: این سیلاب عظیم، آن هم پس از خشکسالی ۱۸ ساله باعث غافلگیری شده بود و در مجموع کسی به این فکر نمی‌کرد که آن را هدایت کند، ما موافق این بودیم که سیلاب کرخه تا جایی که امکان دارد به هورالعظیم هدایت شود، اما این کار نیازمند احداث پل و زیرآب گذر (کالورت) در جاده‌ها و افزایش ارتفاع جاده‌ها بود.

لاهیجان زاده در ادامه تاکید می‌کند: در بارش‌های خوب سال آبی جاری (۹۸-۹۷) پوشش گیاهی در خوزستان غنی و تقریباً تمام کانون گرد و غبار شرق و جنوب شرق (با منشأ رسی) به مرتع تبدیل شد، با توجه به وجود دام فراتر از ظرفیت این مناطق، بنابراین وقت آن است که منابع طبیعی این محدوده‌ها را قرق و یا مدیریت چرا اعمال کند که اکنون انجام نمی‌شود.

وی همچنین خواستار تخصیص سهم اعتبار خوزستان برای طرح‌های مقابله با گردو غبار در امسال می‌شود و می‌گوید: در ۲ سال گذشته چندین هزار هکتار از کانون‌های گرد و غبار مدیریت شده، اما باید توجه داشت طرح مقابله با گرد و غبار حداقل هشت سال دیگر باید ادامه پیدا کند و تنها در صورت تداوم این طرح‌ها (به ویژه نهالکاری ها) می‌توان به تأثیرگذاری آنها امیدوار بود.

* گرد و غبار و نفت

عضو گروه مطالعات طرح جامع آلودگی هوای اهواز نیز با اشاره به بازنگری این طرح، می‌گوید: در طرح جامع آلودگی هوا طرح‌های بلند مدت و کوتاه مدت برای کاهش گرد و غبار مطرح شده که مهمترین آنها آبگیری تالاب‌ها و توسعه پوشش گیاهی است.

نعمت اله جعفر زاده می‌افزاید: در طرح جامع، عوامل آلودگی هوا در ۲ دسته با منشا طبیعی و منشا غیرطبیعی بررسی شده که گرد و غبار به عنوان مهمترین عامل طبیعی و صنایع نفتی به عنوان مهمترین عوامل غیرطبیعی شناخته شده است.

این عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز ادامه می‌دهد: در روزهای گرد و غباری مهمترین عامل آلودگی هوا، ذرات معلق است اما گرد و غبار، دایمی نیست و در روزهایی که گرد و غبار نداریم عوامل غیرطبیعی همچون تاسیسات نفتی و ترافیک عوامل آلایندگی هستند، اگر چه در سال‌های گذشته اقداماتی برای کاهش اثرات صنعتی انجام شده اما نقش صنعت هنوز در آلودگی هوا بالاست.

* قربانیان گرد و غبار

موسسه بین المللی تحقیقات سرطان (IARC) از سال ۲۰۱۳ به طور رسمی آلودگی هوا و ذرات معلق در آن را در گروه نخست مواد سرطان زا قرار داده، همان زمانی که سازمان بهداشت جهانی (WHO) برای دومین بار شهر اهواز را به عنوان آلوده‌ترین شهر جهان معرفی کرده بود.

طبق برآوردهای سال ۲۰۱۷ ذرات معلق پنجمین دلیل مرگ در دنیا شناخته شده و ۴.۲ میلیون مرگ در دنیا منتسب به آلودگی هوا است. بانک جهانی اعلام کرده که از هر ۱۰ مرگ یک مرگ منتسب به ذارت معلق است.

مطالعات دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۹ نیز نشان می‌دهد که گرد و غبار مانع از نفوذ نور خورشید و کاهش تولیدات کشاورزی به میزان پنج تا ۳۰ درصد می‌شود. همچنین شیوع بیماری‌هایی از جمله مننژیت، تب دره و آسم و بیماری‌های ویروسی، صدمه به DNA سلول‌های پوست و ریه را موجب می‌شود. این مطالعه نشان می‌دهد که به ازای افزایش هر ۱۰ میکروگرم در مترمکعب در غلظت ذرات معلق کوچک‌تر از ۱۰ میکرون در زمان پدیده گرد و غبار، میزان مرگ و میر، یک درصد افزایش می‌یابد.

مطالعه «برآورد خسارات ناشی از پدیده گرد و غبار بر سلامت افراد در ایران» که توسط دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی که در سال ۱۳۹۴ منتشر شده نیز تعداد موارد مرگ و میر زودرس، عوارض بیماری و هزینه‌های اقتصادی ناشی از گرد و غبار (PM۱۰) در استان‌های خوزستان، کرمانشاه و کردستان در سال ۱۳۸۹ را برآورد کرده است. بر اساس این مطالعه ۲ هزار و ۷۸۳ مورد از مرگ و میر افراد در خوزستان منتسب به پدیده گرد و غبار است که ۱۲.۹ درصد از مرگ و میرها را شامل می‌شود. در همین سال بیش از ۲۰۰ هزار مورد مراجعه به مراکز درمانی به دلیل بیماری‌های تنفسی، بیش از ۴۶ میلیون مورد حمله آسم، ۳۶۱ هزار مورد عفونت تنفسی خفیف کودکان و بیش از ۴۹ هزار مورد برونشیت مزمن ناشی از پدیده گرد و غبار گزارش شده که هزینه‌های درمان آن میلیاردها دلار است.

 

بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.