فعالیت هسته‌ای جدید چه نسبتی با برجام دارد؟

خراسان : آغاز نصب زنجیره ۲۰عددی از سانتریفیوژ پیشرفته موسوم به ۶ -IR در ایران اگرچه در چارچوب برجام بوده اما موجب نگرانی برخی کشورهای غربی شده است و بر اساس شنیده‌ها، آنها این نگرانی را به مقامات ایران ابراز داشته‌اند.

روز سه‌شنبه ۲۰ فروردین در سیزدهمین سالروز ملی فناوری هسته ای اعلام شد که ایران کار نصب زنجیره ۲۰عددی از سانتریفیوژ پیشرفته خود موسوم به ۶ -IR را آغاز کرده، اقدامی که اگرچه در چارچوب برجام بوده اما با توجه به توان بالای این ماشین ها در غنی سازی که ۱۰ برابر نسل اول سانتریفیوژهای فعلی ماست، می تواند به نوعی آینده غنی سازی در کشور را تغییر دهد و به عنوان نخستین ماشین هایی که پس از پایان محدودیت ها، غنی سازی صنعتی را برای ما به سرانجام می رساند فضایی جدید در جهان از ایران پیشرفته به نمایش گذارد، نکته ای که از نظر برخی طرف های ۱+۴ نیز دور نمانده و بر اساس برخی شنیده ها باعث نگرانی ها و ارسال پیام هایی از سوی آن ها به تهران شده است.

داستان ساخت ۶ -IR

اما داستان ساخت سانتریفیوژ در ایران از کجا آغاز شد؟ در واقع با توجه به نوع غنی سازی ایرانی که با استفاده از سانتریفیوژ گازی و مواد اولیه UF۶ به حالت گاز است، کشورمان ابتدا از سال ۱۳۸۰ و از طریق مهندسی معکوس سانتریفیوژهای IR۱ ، وارد عرصه ساخت این نوع ماشین ها شد و پس از آن در ۱۸ سال گذشته گام به گام در این عرصه پیشرفت داشته تا جایی که امروز مدعی هستیم هر نوع سانتریفیوژی را به صورت صددرصد بومی طراحی می کنیم و می سازیم.

در این میان یکی از جدیدترین و پیشرفته ترین سانتریفیوژهای ایرانی که به نوعی جدیدترین زنجیره ابتدایی را نیز به ما هدیه کرده، از نوع سانتریفیوژ ۶ -IR است که بعد از سال ها تحقیق و توسعه توانسته امروز با تشکیل یک زنجیره ۲۰عددی از آن در سایت غنی سازی شهید احمدی روشن (نطنز) گام بزرگی برای ایران اسلامی در عرصه غنی سازی به شمار رود، گامی که به توصیف متخصصان این حوزه باعث جهش ۱۰ برابری میزان غنی سازی ایران در سال می شود.

از نکات برجسته در این زمینه ساخت بومی این سانتریفیوژ در داخل و در کارخانه مونتاژ پیشرفته سانتریفیوژ در نطنز است، جایی که علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی در خردادماه سال قبل از آن رونمایی کرد و گفت:" این سالن برای سانتریفیوژهای IR-۲m ,IR-۴ ,IR-۶ که جزو سانتریفیوژهای پیشرفته ما هستند، مناسب است، هم اکنون ظرفیت این سالن حدود ۶۰ ماشین در روز است و اگر ۶۰ عدد ۶ -IR را بخواهیم مونتاژ کنیم ۶۰ تا ۱۰ سو می‌شود ۶۰۰ سو، ماهی ۱۸ هزار سو و ۱۰ ماه می‌شود ۱۸۰ هزار سو؛ یعنی در عرض ۱۰ ماه مجموعه سالن‌هایی که ایجاد شده اند، می‌توانند ۱۸۰ هزار سو یا همان ۱۹۰ هزار سوی مدنظر را تولید کنند". صالحی در بهمن ماه گذشته برای اولین بار خبر از آغاز تلاش برای تشکیل زنجیره ۲۰تایی سانتریفیوژهای ۶ -IR داد و گفت : به زودی این اتفاق آغاز می شود.

ظرفیت غنی سازی ۶ -IR

یکی از مسائل مهم در سانتریفیوژ که به ویژه در سال های اخیر مورد توجه قرار گرفته، ظرفیت غنی سازی این ماشین ها در سال یا همان سو (SWU) است. برای ماشین ۶ -IR این میزان ۱۰ سو اعلام شده که حدود ۱۰ برابر ماشین های IR-۱ فعلی و به این معنی است که ماشین جدید در سال می تواند ۱۰ کیلوگرم اورانیوم غنی شده به ما بدهد. این تفاوت در سو ناشی از پیشرفت های مهمی است که در ماشین نسل ۶ صورت گرفته که از آن جمله می توان به جنس کامپوزیتی روتور آن در مقایسه با آلومینیمی بودن روتور IR-۱ و سبک شدن روتور به دلیل استفاده از الیاف کربن، استفاده از یاتاقان به جای سوزن، افزایش قطر ماشین و ... اشاره کرد.

وضعیت برجامی ۶ -IR

اما ایران برای اقدامات خود در حوزه سوخت هسته ای و غنی سازی  از جمله درباره سانتریفیوژ ۶ -IR محدودیت هایی را بر اساس برجام قبول کرده است. در متن اصلی برجام در دو ماده ۳و۴ زیر فصل غنی سازی و تحقیق و توسعه به سانتریفیوژ۶ -IR  اشاره شده اما توضیح مشروح تر این دو بند در پیوست یک برجام در بخش " تحقیق و توسعۀ ماشین سانتریفیوژ " قابل مشاهده است.

بر اساس مواد ۳۲،۳۹،۵۴و ۶۳ این بخش، ایران به انجام آزمایش روی تک ماشین های سانتریفیوژ ۶ -IR و زنجیره های میانی آن ادامه خواهد داد و از یک سال و نیم مانده به سال دهم،آزمایش روی زنجیره ۳۰ ماشین را شروع خواهد کرد.

ایران این آزمایش ها را از تک ماشین و زنجیره های کوچک به زنجیره میانی با یک روال منظم جلو خواهد برد و بر اساس برنامه خود، در پایان سال هشتم ایران سالانه ۲۰۰ عدد ماشین سانتریفیوژ IR-۸ و۶ -IRاز هر نوع را به غیر از روتور تا سال دهم شروع خواهد کرد. بعد از سال دهم ایران ماشین کامل را به همین مقدار در سال تولید خواهد کرد تا نیازهای غنی سازی و تحقیق و توسعه غنی سازی خود را برآورده سازد.

جدی شدن استفاده از ماشین ۶ -IR و بر سر زبان ها افتادن این سانتریفیوژ جدید ایرانی به دوره ابتدایی خروج آمریکا از برجام و دستور رهبر انقلاب مبنی بر تسریع در آماده سازی زیرساخت های رسیدن به ظرفیت ۱۹۰هزار سو در خرداد ماه سال قبل برمی گردد که علی اکبر ولایتی در سخنانی که بوی انتقاد از برجام از آن به مشام می رسید توصیه کرد استفاده از ۶ -IR  و IR-۸  سرعت بگیرد؛ پس از آن بود که دکتر صالحی در تیرماه ۹۷  از ساخت یک کارخانه با ظرفیت تولید روزانه ۶۰ موتور سانتریفیوژ ‌۶ -IR  خبر داد. صالحی در گفت‌وگو با خبرگزاری صدا و سیما، اظهار کرد: ما این کارخانه را به جای این که در هفت، هشت سال آینده بسازیم در حین مذاکره ساختیم، اما راه اندازی نکردیم . همان زمان این اقدام ایران با واکنش محتاطانه غرب روبه رو شد و در برخی محافل زمزمه خروج کشورمان از برجام به گوش رسید که البته توسط تهران تکذیب شد.

بازگشت پذیری با ۶ -IR

اما یکی از سوالات مهم در این میان نقش سانتریفیوژ ۶ -IR در برنامه بازگشت پذیری احتمالی ایران است. جواب این سوال را مهندس رحیمیان نماینده وقت سازمان انرژی اتمی در مذاکرات هسته ای در گذشته(سال۹۴) به خراسان داده و گفته بود : اگر بخواهیم در فردو به گذشته برگردیم دیگر انتخاب ما ماشین های نسل اول نیست و قطعا از ماشین‌های پیشرفته‌تر مثل ۶ -IRیا IR-۴ یا IR-۸ استفاده می کنیم. در واقع کار درست این است که IR-۱ها را جمع کنیم و ماشین‌های پیشرفته و با ظرفیت بیشتر بگذاریم. مثلا ۱۵۰۰ ماشین ۲۰ سو نصب کنیم که معادل ۳۰ هزار سو می شود و این پاسخ محکمی به طرف مقابل و ۳ برابر ظرفیت امروز نطنز است. با اقدام جدید ایران در عرصه ۶ -IR ، گام بزرگی در عملیاتی کردن این نظریه که بازگشت پذیری ایران با ماشین های نسل اول نخواهد بود برداشته می شود و همان گونه که بهروز کمالوندی در گفت وگو با روزنامه همشهری تاکید کرده ، نشان از این دارد که سخنان مقامات کشورمان در خصوص فضای خروج ایران در برجام یک بلوف نیست و می تواند نگرانی های طرف های مقابل را صدچندان سازد .

پیام روشن ایران به غرب

در مجموع به نظر می رسد با رونمایی از آغاز نصب زنجیره ۲۰عددی ۶ -IR ،اگر چه هنوز برای اتمام تست های مکانیکی و تزریق گاز UF۶ راهی نه چندان طولانی باقی مانده و می توان گفت بیش از ۷۰ درصد مسیر طی شده اما جهش کشورمان به سطح جدیدی از غنی سازی که ۱۰ برابر گذشته است و به نوعی عبور از مرز میان کشورهای پیشرفته و درحال توسعه در این حوزه به شمار می رود و نیز توان جایگزینی ۴۸ هزار ماشین ۶ -IR به جای ماشین های IR-۱ فعلی در سایت نطنز که می تواند در نهایت ۴۸۰ هزار سو غنی سازی در سال به ایران بدهد، اقدامی امید بخش و نوید گر اتفاقی روشن در صنعت هسته ای کشورمان به رغم تهدیدات و محدودیت های صورت گرفته است. از طرف دیگر می تواند پیام هایی روشن برای طرف های مقابل و حتی همان یک کشور بدعهد در ۱+۵  باشد که بداند ایران اگرچه بر اساس سیاست اصولی خود همچنان به برجام پایبند بوده و گزارش های ۱۴گانه آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز تایید کننده این پایبندی هستند اما هرگز نباید به قول رئیس جمهور کشورمان آستانه تحمل جمهوری اسلامی در این زمینه را بیازمایند و بدانند صبر ایران نیز سقفی دارد که اگر از این سقف عبور کنند ایران تا رسیدن به غنی سازی صنعتی و بسیار فراتر از آن چه قبل از برجام بوده فاصله چندانی نخواهد داشت.