در زمان شاه طهماسب صفوی (سده شانزدهم میلادی و مقارن با دوران الیزابت اول تودور در انگلستان)، واحد پول ایران «تومان» (سکه طلا) و واحد کوچک‌تر «شاهی» (سکه نقره) بود. در این زمان، واحد پول انگلستان پوند استرلینگ (برابر با ۲۰ شیلینگ) بود و یک تومان ایران معادل ده پوند انگلستان ارزش داشت. 

در سال سی‌ام سلطنت فتحعلی شاه قاجار (۱۲۴۲ ق/ ۱۸۲۷ م)، سکه نقره بنام «صاحبقران» ضرب و ارزش آن معادل یک دهم «تومان» تعیین شد. نام این سکه به اختصار به «قران»‌ تبدیل شد. «شاهی» به کوچک‌ترین واحد پول ایران و معادل یک بیستم «قران» تبدیل شد یعنی ۲۰۰ «شاهی» برابر با یک «تومان» بود. 

در نیمه اول سده نوزدهم، یک تومان ایران برابر با دو پوند استرلینگ و ۲۵ فرانک فرانسه ارزش داشت. 

در زمان محمد شاه قاجار، یک تومان ایران (برابر با ۱۰ صاحبقران= قران) برابر با ۲.۵ دلار آمریکا و ۵ روپیه هند بود.

در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، یک پوند استرلینگ معادل ۳۲.۵ قران بود که اندکی قبل از قتل ناصرالدین شاه (۱۷ ذیقعده ۱۳۱۳ ق/ اول مه ۱۸۹۶ م) به ۴۸.۹ قران افزایش یافت. گفتیم که ده قران معادل یک تومان بود. 

 

در نخستین سال سلطنت مظفرالدین شاه (۱۸۹۷)، یک پوند انگلستان برابر با پنج تومان ایران بود که پس از حوادث مشروطه به ۶ تومان رسید. 

اولین اسکناس ایران را کمپانی هنری شرودر برای بانک شاهنشاهی ایران (بانک شاهی) در قطعات ۱ و ۲ و ۳ و ۵ و ۱۰ و ۲۰ و ۱۰۰ و ۵۰۰ و ۱۰۰۰ تومانی چاپ کرد که از مارس ۱۸۹۰ م/ رجب ۱۳۰۷ ق. به جریان افتاد.

از آذر ۱۳۰۸ ش/ نوامبر ۱۹۲۹ م تنزل بهای نقره در بازارهای جهانی شدت یافت و به تبع آن از ارزش سکه نقره قران ایران نیز به شدت کاسته شد و این طرح مطرح شد که پایه پول ایران به جای نقره بر طلا مبتنی شود. از این‌رو، در ۲۷ اسفند ۱۳۰۸ کمیسیون نرخ اسعار «قانون تعیین واحد و مقیاس پول قانونی ایران» را تصویب کرد. به موجب این قانون، «ریال» به عنوان واحد پول ایران تعیین و یک «ریال» معادل ۰.۳.۶۶۱.۱۹۱ گرم طلا شناخته شد. طبق قانون مذکور اجازه داده شد سکه نقره یک ریالی به وزن خالص ۴.۵ گرم به نمایندگی ریال ایران در داخل کشور رایج شود. این قانون در وضع پول رایج ایران تغییری ایجاد نکرد تا ۲۲ اسفند ۱۳۱۰ که قانون «اصلاح قانون واحد و مقیاس پول» به تصویب رسید و به اساس سیستم پولی ایران بدل شد.

بدین‌سان، از اول فروردین ۱۳۱۱ ش./ ۲۱ مارس ۱۹۳۲م. «ریال»، معادل ۰.۰۷۳۲۲۳۸۲ گرم طلا، به عنوان واحد رسمی پول ایران به جریان افتاد و پس از حدود یک سده «قران» جای خود را به «ریال»‌داد. 

از ۱۳۱۱ ش. تا به امروز در ایران واحد پولی به نام «تومان» رسماً وجود نداشت ولی واژه «ریال» هیچگاه مقبولیت عامه نیافت و مردم همچنان «تومان» را به کار می‌بردند. 

* مورخ و پژوهشگر

 

اخبار مرتبط

بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.