گروه اقتصاد بین‌الملل: پس از آنکه نیروهای ترکیه هواپیمای روسی را به بهانه نقض حریم‌هوایی این کشور مورد هدف قرار دادند و سرنگون کردند، روسیه تحریم‌های تجاری و اقتصادی خود را علیه ترکیه اعمال کرد. حالا به نظر می‌رسد اردوغان به دنبال جانشینی برای این شریک تجاری است و آن را در قاره آفریقا جست‌وجو می‌کند.


نشریه آمریکایی اینترنشنال بیزینس تایمز در تحلیلی در این رابطه نوشته است که صاحبان کسب‌وکارهای ترکیه برای جبران خسارت ناشی از اختلافات ترکیه و روسیه، چشم امید خود را به بازارهای آفریقایی دوخته‌اند. طی یک اجلاس سه روزه در استانبول ده‌ها تاجر کامرونی از این شهر دیدار کردند. هدف از برگزاری این اجلاس تقویت همکاری‌ها بین شرکت‌های آفریقایی و ترکیه‌ای عنوان شده است. در زمانی که تحریم‌های روسیه علیه ترکیه برخی از پررونق‌ترین بخش‌های اقتصادی ازجمله نساجی و تولید را فلج کرده است، صنایع ترکیه در تلاش برای افزایش توانمندی اقتصادی خود به قاره آفریقا چشم دوخته‌اند.


این اجلاس پس از سال‌ها تقویت روابط ترکیه با کشورهای آفریقایی برگزار شد. ترکیه یکی از اعطا‌کنندگان اصلی کمک‌های بشردوستانه به آفریقا است و در سراسر این قاره پیوندهای دیپلماتیک برقرار کرده است.اما اکنون صاحبان کسب‌وکارهای ترکیه برای افزایش سود و جبران زیان ناشی از تحریم‌های روسیه به بازارهای آفریقایی چشم‌دوخته‌اند و امیدوارند این روابط موثر واقع شود. گرچه دسترسی به بازارهای آفریقا هدفی است که دست‌کم از یک دهه قبل تعیین شده است، اما این تحریم‌ها ترکیه را وادار خواهد کرد تلاش‌های دیرینه خود را تجدید کند. باریس اورنارلی، نماینده شرکت توسیاد که یک شبکه جهانی کسب‌وکار ترکیه‌ای است، می‌گوید: «در سال ۲۰۰۹ که عملکرد بد اقتصادی کشورهای اروپایی آغاز شد، کسب‌وکارهای ترکیه‌ای فعالیت‌هایشان را متنوع کردند و بسیاری از آنها به خاورمیانه و آفریقا روی آوردند. اکنون این پرسش مطرح است که آیا درگیری با روسیه این کسب‌وکارها را ترغیب می‌کند دوباره فعالیت‌های‌شان را متنوع کنند یا خیر.»


تحلیلگران معتقدند به دست آوردن یک پایگاه مالی در آفریقا پرچالش خواهد بود، به ویژه به این دلیل که ترکیه در ماه‌های اخیر گرفتار آشفتگی‌های داخلی بوده است. این حقیقت که هند و چین هم‌اینک به بازارهای آفریقا وارد شده‌اند و قیمت‌های رقابتی‌تری را پیشنهاد می‌دهند، کسب منفعت توسط ترکیه را در این منطقه دشوار می‌کند. درحال حاضر صادرات عمده ترکیه به آفریقای زیر صحرا شامل کالاهای تولید شده، محصولات فولادی و آهنی و محصولات مصرفی مانند غذا، پوشاک و محصولات صنعتی است. اصلی‌ترین شریک تجاری ترکیه در این منطقه نیز کشورهای آفریقای جنوبی، نیجریه و غنا هستند. روسیه یکی از بزرگ‌ترین بازارهای صادراتی ترکیه است. اما درپی سرنگونی هواپیمای روسیه توسط ترکیه، روسیه عبور کامیون‌های حامل محصولات ترکیه را از مرزهایش ممنوع کرد. گردشگران روس نیز در سال‌های اخیر برای صنعت گردشگری ترکیه حیاتی بوده‌اند. حکمت تاریوردی، رئیس انجمن صادرکنندگان پوشاک استانبول، می‌گوید: «تصمیم گرفته‌ایم تا زمانی که اوضاع سیاسی بین ترکیه و روسیه بهبود یابد، استراتژی جدیدی درنظر بگیریم و پوشاکی را که قرار بود به روسیه صادر کنیم، به بازار آفریقا صادر می‌کنیم. قصد داریم از طریق کامرون به شش کشور دیگر و بازاری 35 میلیون نفری دست پیدا کنیم. امیدواریم طی سه سال آینده صادرات پوشاک را به آفریقا دوبرابر کنیم.»


در سال ۲۰۱۱ رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهوری فعلی و نخست‌وزیر وقت ترکیه، اولین رئیس دولتی نام گرفت که طی ۲۰ سال گذشته از سومالی دیدن کرده است. در این سفر اردوغان به‌عنوان بخشی از ماموریت بشردوستانه برای تاکید بر مشکلات قربانیان خشکسالی سومالی، مقامات عالی‌رتبه دولتی و همچنین خانواده‌‌اش را به همراه خود برد. این دیدار در شرایطی انجام شد که رهبران ترکیه به دنبال افزایش حضور سیاسی و اقتصادی‌شان در سراسر جهان اسلام و به ویژه آفریقای زیر صحرا بودند. در آن زمان ترکیه حداقل روابط با آفریقای زیر صحرا را داشت. در شرایطی که ترکیه رونق اقتصادی خوبی را تجربه کرده است، صادرات این کشور به آفریقا از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ بیش از دو برابر شده و از ۹/ ۱ میلیارد دلار به ۱/ ۴ میلیارد دلار رسیده است. شرکت ترکیش ایرلاینز نیز در اوایل دهه ۲۰۰۰ مقاصد پروازی به منطقه آفریقا را افزایش داد و حدود ۴۰ سفارتخانه در سراسر این قاره افتتاح شد. گرچه اکثر سرمایه‌گذاران ترکیه‌ای بر بخش شمالی این قاره تمرکز کرده‌اند،اما رهبران ترکیه به کشورهای آفریقای زیر صحرا به‌عنوان فرصتی برای رشد مالی و نفوذ سیاسی می‌نگرند. افزایش حضور ترکیه در آفریقا به نفع دولت این کشور و همچنین تجار بخش خصوصی بوده است.


دیوید شین، استاد دانشگاه جورج واشنگتن و سفیر سابق آمریکا در اتیوپی و بورکینافاسو، می‌گوید: «کسب‌وکارهای ترکیه‌ای در برخی از کشورهای آفریقایی عملکرد بسیار خوبی داشته‌اند. به نظر من علت اصلی این مساله خود تجار هستند. آنها جسور هستند و چالش‌ها و شرایط دشواری را تحمل می‌کنند که بسیاری از شرکت‌های غربی نمی‌خواهند متحمل شوند.» دهه اول حاکمیت حزب عدالت و توسعه ترکیه با رشد اقتصادی فراوان همراه بود و ترکیه از یک کشور دریافت‌کننده کمک‌های مالی به یک اعطاکننده بین‌المللی عمده تبدیل شد. ترکیه به‌عنوان الگویی از یک دولت اسلامی دموکرات شناخته شد و این تصویر به قدرت اقتصادی این کشور کمک کرد، زیرا برندهای ترکیه‌ای به دلیل محبوبیت ترکیه در سراسر جهان اسلام کسب سرمایه کردند. شین در گزارشی درباره حضور ترکیه در آفریقا که برای اتاق فکر چاتم‌هاوس تهیه کرده، نوشته است: «ترکیه می‌خواهد نشان دهد که یک بازیگر اصلی در جهان است و جایی که می‌تواند این مساله را نشان دهد، آفریقا است.» پس از گذشت چهار سال از اولین دیدار اردوغان از سومالی، او دوباره در اوایل سال 2015 به شرق آفریقا سفر کرد که یکی از سفرهای بسیاری بود که مقامات ترکیه از این قاره انجام داده‌اند. او از بسیاری از کشورهای شرق آفریقا ازجمله اتیوپی و جیبوتی دیدار و با برخی از سیاست‌مداران و تجار برجسته این قاره ملاقات کرد و وعده داد همکاری ترکیه با این کشورها گسترش می‌یابد. او گفت: پیش از پایان سال 2015 دست‌کم دو بار دیگر به آفریقا سفر خواهد کرد، اما تاکنون که در اواسط ماه دسامبر قرار داریم به قول خود عمل نکرده است. به گفته گرت جنکینز، کارشناس برنامه مطالعات جاده ابریشم، ترکیه دچار آشفتگی‌های داخلی شده و این مساله توانایی این کشور برای گسترش حضور در خارج را پیچیده کرده است. ترکیه که زمانی بر تقویت روابط سیاسی و اقتصادی سرمایه‌گذاری کرده بود، اکنون با سرایت جنگ داخلی سوریه به این کشور و بحران پناهجویان و ناآرامی‌های سیاسی داخلی روبه‌رو شده است. جنکینز می‌گوید: «برند ترکیه به شدت آسیب دیده است. این مساله بر توانایی و تمایل ترکیه برای تثبیت خود در صحنه جهانی تاثیر منفی گذاشته است. ترکیه حتی بیشتر از آنچه قبلا بود در جهان اسلام منزوی شده است.»


یکی از دلایلی که ترکیه در چند سال اخیر توانسته است در آفریقا حضور پیدا کند به علت نفوذ جنبش مذهبی«خدمت» بوده است. این جنبش مدارس زنجیره‌ای و کسب‌وکارهای فراوانی را در سراسر جهان اداره می‌کند. این جنبش در آفریقا و به‌ویژه در نیجریه و سومالی پایگاهی به دست آورده و در کمک به ایجاد شبکه کسب‌وکارهای ترکیه‌ای و تاسیس سفارتخانه‌ها در سراسر این قاره نقش حیاتی داشته است. بسیاری از پیروان ترکیه‌ای این جنبش در آفریقا زندگی و کار می‌کنند. اما در همین اواخر، اردوغان و فتح‌الله گولن، رهبر جنبش خدمت، درگیر جنگ قدرت شده‌اند و اردوغان گولن را متهم کرده است که تلاش می‌کند علیه او دست به کودتا بزند. اردوغان علیه گولن اعلام جنگ کرده است و به شدت درمورد جنبش او در داخل ترکیه سخت‌گیری می‌کند. او همچنین بر دولت‌های آفریقا و آسیای مرکزی اعمال نفوذ کرده است تا مدارس گولن را تعطیل کنند. اما بدون کمک پیروان گولن در آفریقا، گسترش نفوذ در این قاره دشوار شده است. جنکینز در این‌باره می‌گوید: «شبکه سفارتخانه توسط جنبش گولن ایجاد شد و سپس دولت ترکیه روی این سفارتخانه‌ها پرچم نصب کرد. آنها چیز زیادی از دست نداده‌اند، اما گسترش در آفریقا دشوار شده است.» جنکینز معتقد است همچنان برای ترکیه در آفریقا پتانسیل‌های اقتصادی وجود دارد، اما بعید است این پتانسیل‌ها انتظارات بالایی را که برخی از تجار ترکیه‌ای از بازار آفریقا دارد، برآورده کند.