حمیدرضا آریان‌پور: آنچه هراس از آن ماه‌ها اروپاییان را گرفتار خود کرده بود، اکنون به واقعیت تبدیل شده است. تورم اروپا بالاخره منفی شد تا داده بد دیگری به سیل داده‌های ناگوار اقتصادی قاره سبز افزوده شده باشد، اما «منفی شدن تورم» روندی است مانند «منفی شدن رشد»، مهم و خطرناک. کلم چیمبرز، مدیرعامل یک پایگاه نامدار اینترنتی ویژه مسائل سرمایه‌گذاری و نویسنده کتاب‌های «بازی در وال استریت» و «نامه‌هایی به دلال من» می‌نویسد: «در نظر اول ممکن است فکر کنید ایجاد تورم نباید کار خیلی سختی باشد. ونزوئلا و زیمبابوه که خیلی خوب این کار را می‌کنند و به نظر نمی‌رسد این کشورها اقتصاددانان نابغه‌ای داشته باشند. اما آنچه این کشورها دارند ابرتورم است و اروپا این را نمی‌خواهد. اروپا رشد تورمی حدود ۳ تا ۵ درصد می‌خواهد که رسیدن به آن در شرایط فعلی تقریبا ناممکن است.»

تورم منطقه یورو در واقع با کمک سقوط بهای نفت خام، معکوس شده، ولی آشکار است که نابسامانی اقتصاد قاره ثروتمند ماه‌ها پیش از آغاز افت بهای انرژی، مسیر منفی شدن تورم را هموار کرده بود. این اوضاع باعث شده که برخی نسبت به «ژاپنی» شدن رکود اروپا هشدار بدهند.

نخستین تورم منفی ۵ سال گذشته

یورواستات، آژانس آمار اتحادیه اروپا روز چهارشنبه اعلام کرد که قیمت‌های مصرف‌کننده در منطقه یورو در دسامبر ۲۰۱۴، دو دهم درصد کاهش داشته است تا نخستین تورم منفی این ناحیه پولی از پنج سال پیش یعنی از زمان رکود رقم خورده باشد. تورم اعلام‌شده برای آخرین ماه سال گذشته میلادی نه‌تنها ضعیف‌تر از انتظارات، بلکه ضعیف‌ترین داده از سپتامبر سال ۲۰۰۹ بود. به این ترتیب تورم منفی که می‌تواند بزرگ‌ترین خطر پیش روی اقتصاد اروپا باشد به کشورهایی بازگشته که با سقوط ارزش پول واحد نیز روبه‌رو هستند؛ یورو حدود یک هفته است که در پایین‌ترین نرخ برابری مقابل دلار در ۹ سال گذشته نوسان می‌کند. کاهش تورم به معنای انتظار مردم و شرکت‌ها برای کاهش بیشتر قیمت‌ها و در نتیجه کاهش فعالیت‌های اقتصادی است، که برای اقتصاد بی‌روح اروپا خطر بزرگی است. هاوارد آرکر، اقتصاددان ارشد موسسه IHS معتقد است: «با پایین ماندن قیمت‌های نفت و ادامه فشار روی قیمت‌ها، منطقه یورو احتمالا چندین ماه را در تورم منفی خواهد گذراند.» اما پیش‌بینی‌های بسیار بدتری نیز وجود دارد.

برخی کارشناسان بر این باورند که اروپا حتی ممکن است با تورم معکوس به سبک ژاپن گرفتار شود که دست کم ۵ سال اقتصاد این قاره را تحت فشار قرار می‌دهد. مارک لزری، سرمایه‌دار موسسه «اونیو کپیتال» با اشاره به این خطر می‌گوید: «میزان بدهی بانک‌های اروپایی در ۳ یا ۴ سال گذشته ۱۰۰ درصد بیشتر شده است. تنها راه پرداخت بدهی بانک ها، ادامه خرید بدهی‌های دولتی است. این همان چیزی است که در ژاپن طی دوره‌ای ۱۰ ساله اتفاق افتاد.» لزری که متخصص سرمایه‌گذاری و مسائل وابسته به بدهی است اضافه می‌کند که تنها راه دور شدن از تورم در اروپا داشتن رشد ۴ تا ۵ درصدی است که به وضوح در دسترس نیست.

تورم منطقه یورو در حالی منفی شده که شاخص خرید مدیران اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۴ نیز افت داشته است، این یعنی امید فعالان اقتصادی نیز به آینده اقتصاد کمتر شده است. اینها همه به این معنا است که بانک مرکزی اروپا ممکن است در اولین نشست خود در سال ۲۰۱۵، سیاست‌های «تسهیل کمی» را که نجات‌بخش اقتصاد ایالات‌متحده از رکود بود، تصویب کند. جمعه گذشته ماریو دراگی، رئیس بانک مرکزی اروپا در مصاحبه‌ای اشاره کرد که برای نهاد تحت ریاست او چاره‌ای جز خرید اوراق قرضه دولت‌های اروپایی یا همان «تسهیل کمی» نمانده است.

این نهاد هفته‌ها است بر سر گزینه‌های ممکن قابل اجرا در «تسهیل کمی» درگیر بحث‌های داغ است و نشست روز ۲۲ ژانویه می‌تواند نهایی شدن این مباحثات داغ را همراه داشته باشد. گزارش‌های روز چهارشنبه همچنین نشان می‌دهد که نرخ بیکاری منطقه یورو همچنان نزدیک به بالاترین رکوردهای تاریخ مانده است. نرخ بیکاری این ناحیه هم‌اکنون حدود ۵/۱۱ درصد است. این وضعیت نه تنها مردم اروپا که سرمایه‌گذاران را هم ناامید کرده تا بازگشت نرخ برابری ارز واحد اروپایی به نرخ مارس ۲۰۰۶ شگفت‌آور نباشد. دلار در ماه‌های گذشته تحت تاثیرگذار بزرگ‌ترین اقتصاد جهان از رکود به رونق به شدت یورو را تحت فشار قرار داده است، اما در نخستین هفته کاری سال ۲۰۱۵ این یورو بود که با ناامید کردن اروپاییان به رشد دلار کمک کرد. با توجه به بازگشت رونق به اقتصاد آمریکا که به پایان سیاست‌های تسهیل کمی و جدی شدن بحث افزایش نرخ‌های بهره انجامیده، عجیب نیست اگر یورو در سال ۲۰۱۵ ضعیف‌تر از قبل هم بشود.

بیم و امید اروپایی

البته همه صاحب‌نظران هم به ژاپنی شدن تورم معکوس در اروپا فکر نمی‌کنند. بلال حافظ، مدیر اجرایی «دویچه بانک» می‌نویسد: «برای آنکه بازارها خوب کار کنند، قیمت‌ها باید آزادانه بالا و پایین روند تا بعد به عنوان سیگنالی برای بهره‌گیری از منابع به‌کار گرفته شوند. با استفاده از کار تاریخدانان اقتصادی، می‌توانیم رابطه بین رشد سرانه سالانه و تورم را بیابیم و به‌کار گیریم. اروپا قبلا هم در رکود بوده، اما باز شکوفا شده است.» این مدیر یکی از مهم‌ترین بانک‌های اروپا بر این باور است: «تورم در تمام جهان به لطف سقوط قیمت‌های نفت در حال افت است. حتی ایالات‌متحده هم ممکن است بعد از منطقه یورو وارد قلمرو تورم منفی شود. سیاست‌گذاران نباید وحشت زده شوند. یونان و اسپانیا هر دو در زمانی که تورم منفی را تجربه می‌کردند، بهترین رشدهای خود را در یک یا دو سال قبل از آن ثبت کردند.»

البته یونان خود یادآور چالش‌های پرشمار است. پارلمان یونان، آغازگر بحران اروپا که داده‌های اقتصادی و سیاسی‌اش در تمام سال‌های گذشته مورد توجه بوده، با عدم موفقیت در انتخاب رئیس‌جمهور منحل شد تا انتخابات زودهنگام ۲۵ ژانویه در روزهای جدی شدن تسهیل کمی و ادامه تقویت دلار اهمیتی دو چندان داشته باشد. پیشتاز نظرسنجی‌ها برای انتخابات اواخر ژانویه حزبی چپگرا است که نه تنها مخالف ریاضت، بلکه مخالف روند فعلی بازپرداخت وام‌های بین‌المللی است. پیروزی حزب «سیریزا» حتی می‌تواند باعث خروج یونان از یورو شود که خود فاجعه‌ای بزرگ‌تر است.

فعلا چشم همه به روزهای پایانی اولین ماه سال جدید میلادی دوخته شده است. نشست بانک مرکزی اروپا در روز ۲۲ ژانویه و انتخابات یونان در ۲۵ ژانویه به شدت دیده‌بانی خواهد شد تا چشم‌انداز اقتصاد اروپا با نور بیشتری قابل خواندن شود. انتخابات یونان می‌تواند تبدیل به زمین لرزه‌ای در قاره سبز شود، اما نشست بانک مرکزی اروپا می‌تواند امید به اجرایی شدن سیاست‌های انبساطی مفید را افزایش دهد. تسهیل کمی در آمریکا جواب داده و در اروپا هم در صورت اجرای درست جواب خواهد داد. اما مشکل اتحادیه اقتصادی اروپا این است که ساختار سیاسی آن یکدست نیست و دردسرسازی سیاستمداران اروپا برای اقتصاد در سال‌های گذشته کاملا به چشم آمده است. پرسش بزرگ این است که بانک مرکزی اروپا چه اوراقی را باید بخرد و پاسخ به این سوال همان‌قدر که وابسته به اقتصاد است، به سیاست نیز وابسته است.