علم به هدف زد، آیا سازمان تجارت جهانی هم می‌زند؟
درحالی‌که تعداد کمی از اعضا نگرانی‌هایی را در مورد این پیشنهاد مطرح کرده‌اند، بخش عمده‌ای از اعضای سازمان و سازمان‌های بین‌المللی مختلف، آژانس‌های چندجانبه و جامعه مدنی جهانی از آن حمایت کرده‌اند. برای مقابله با شرایط بی‌سابقه نیاز به اقدامات غیرمعمول است. ما کارآیی این مساله را در کاهش شیوع همه‌گیری به وسیله اعمال قرنطینه‌های سختگیرانه برای مدت محدود، به عنوان یک مداخله سیاستی، مشاهده کردیم. بر اساس چشم‌انداز اقتصاد جهانی اکتبر ۲۰۲۰ صندوق بین‌المللی پول: «... خطر رشد اقتصادی بدتر از پیش‌بینی‌ها همچنان قابل‌توجه است. اگر ویروس دوباره زنده شود، پیشرفت در زمینه درمان‌ها و واکسن‌ها کندتر از پیش‌بینی‌ها باشد یا دسترسی کشورها به آنها با نابرابری همراه شود، فاصله‌گذاری اجتماعی مجدد و قرنطینه‌های سخت‌تر می‌توانند فعالیت اقتصادی را به کمتر از حد انتظار کاهش دهند.» به نظر می‌رسد وضعیت ناخوشایندتر از چیزی است که پیش‌بینی شده بود. ما در حال حاضر ۷ درصد از تولید اقتصادی پیش‌بینی شده در سناریوی پایه برای سال ۲۰۱۹ را از دست داده ایم. این به معنای از دست دادن بیش از ۶ تریلیون دلار تولید ناخالص داخلی جهانی است. در سناریوی پایه، حتی با یک درصد بهبود در تولید ناخالص داخلی جهان تولید جهانی بیش از ۸۰۰ میلیارد دلار افزایش خواهد داشت و قطعا ضرر سفارش به مراتب پایین‌تر برای بخشی از اقتصاد به‌دلیل این معافیت را جبران می‌کند. صرفا یک سیگنال اطمینان‌بخش درباره دستیابی به‌موقع و مقرون‌به‌صرفه به واکسن‌ها و درمان‌ها موجب تقویت اعتماد برای احیای تقاضا در اقتصاد خواهد شد. به نظر می‌رسد ظهور واکسن‌های موفقیت‌آمیز تا حدی موجب امیدواری شده است. اما آیا این واکسن‌ها برای مردم جهان قابل دسترس و مقرون‌به‌صرفه خواهند بود؟ سوال اساسی این است که آیا واکسن کووید-۱۹ به تعداد کافی وجود خواهد داشت؟ در حال حاضر، بر اساس خوش‌بینانه‌ترین سناریوها نیز نمی‌توان از دسترسی اکثریت مردم در کشورهای ثروتمند و فقیر به واکسن‌ها و روش‌های درمانی کووید-۱۹ تا پایان سال ۲۰۲۱ اطمینان داشت. همه اعضای سازمان تجارت جهانی توافق دارند که برای تامین نیازهای گسترده جهانی نیاز فوری به افزایش ظرفیت تولید واکسن و داروها وجود دارد. هدف از پیشنهاد اخیر، برآورده کردن این نیاز با حصول اطمینان از عدم‌ایجاد موانع توسط حقوق مالکیت فکری برای افزایش ظرفیت تولید است.
چرا انعطاف‌های موجود تحت توافقنامه TRIPS کافی نیست؟
انعطاف‌های موجود تحت توافقنامه TRIPS کافی نیستند زیرا همه‌گیری‌ها در آنها لحاظ نشده‌اند. مجوزهای اجباری به صورت کشور به کشور، مورد به مورد و محصول به محصول صادر می‌شوند، به نحوی که هر مرجع ذی‌صلاح در رژیم مالکیت فکری مجبور است مجوزهای اجباری جداگانه صادر کند که عملا همکاری بین کشورها را بسیار طاقت‌فرسا می‌کند. درحالی‌که ما استفاده از انعطاف‌های موجود در TRIPS را تشویق می‌کنیم، اجرای آنها زمان‌برو دست و پا گیر است. از این رو، استفاده از آنها به تنهایی نمی‌تواند دسترسی به موقع به واکسن‌ها و درمان‌های مقرون به‌صرفه را تضمین کند. به همین ترتیب، ما پیشرفت قابل‌توجهی را در ابتکار دسترسی اشتراکی به فناوری کووید-۱۹ (Covid-۱۹ Technology Access Pool) سازمان جهانی بهداشت یا ابتکارC-TAP مشاهده نمی‌کنیم. بنابر این برای حمایت از اشتراک جهانی و افزایش مقیاس تولید محصولات پزشکی کووید-۱۹ نیاز به کمک داوطلبانه مالکیت فکری، فناوری و داده‌ها وجود دارد. مجوزهای داوطلبانه، حتی در مواردی که وجود داشته باشد، سری و مخفیانه هستند. قوانین و مقررات آنها شفاف نیستند. دامنه آنها محدود به مقدار مشخص یا تعداد محدودی از کشورهاست و موجب تشویق ملی‌گرایی به جای همکاری بین‌المللی واقعی می‌شوند.
چرا فراتر رفتن از ابتکار‌های موجود برای همکاری جهانی ضروری است؟
ابتکار‌های جهانی برای همکاری مانند مکانیزم کواکس و ACT-Accelerator برای تامین نیاز عظیم ۸/ ۷ میلیارد نفری جهان کافی نیستند. هدف ACT-A تهیه ۲ میلیارد دز واکسن تا پایان سال آینده و توزیع عادلانه آنها در سرتاسر جهان است. با وجود یک رژیم ۲ دز، این تعداد فقط یک میلیارد نفر را پوشش می‌دهد و بدان معنی است که حتی اگر ACT-A کاملا تامین مالی شده و موفقیت‌آمیز باشد، که در حال حاضر چنین نیست، واکسن کافی برای اکثر مردم جهان وجود نخواهد داشت.
تجربه گذشته
طی چند ماه ابتدایی همه‌گیری کنونی، شاهد آن بودیم که قفسه‌ها توسط افرادی که به ماسک، اقلام محافظتی شخصی، ضدعفونی کننده، دستکش و سایر کالاهای اساسی کووید-۱۹ دسترسی داشته و حتی نیاز فوری به آنها نداشتند، خالی شدند. برای واکسن‌ها نباید چنین اتفاقی بیفتد. سرانجام، جهان توانست تولید ملزومات کووید-۱۹ را افزایش دهد زیرا هیچ مانعی از نظر مالکیت فکری برای آنها وجود ندارد. در حال حاضر برای افزایش تولید واکسن‌ها و درمان‌ها، به همان رویکرد شراکتی در زمینه مالکیت فکری و دانش فنی نیاز داریم که متاسفانه هنوز وجود ندارد و این معافیت پیشنهاد شده را ضروری ساخته است. این همه‌گیری است که موجب بسیج همکاری ذی‌نفعان مختلف شده، پدیده‌ای خارق‌العاده که تنها ممکن است یکبار در طول زندگی ما اتفاق بیفتد. این دانش و مهارت دانشمندان، محققان، متخصصان بهداشت عمومی و دانشگاه‌هاست که موجب همکاری بین کشورها شده و با اختصاص بودجه عظیم عمومی رکورد تولید واکسن از نظر زمان را شکسته است. حقوق مالکیت فکری به تنهایی در تحقق این دستاوردها دخیل نبوده است.
مسیر پیش رو
پیشنهاد معافیت TRIPS یک پاسخ هدفمند و متناسب به شرایط استثنایی و اضطراری بهداشت عمومی حال حاضر جهان است. چنین معافیتی کاملا در چارچوب مفاد ماده نهم موافقت‌نامه مراکش است که سنگ‌بنای سازمان تجارت جهانی است. این پیشنهاد می‌تواند حفظ جان انسان‌ها را با از بین بردن عواملی مثل عدم‌دسترسی به موقع و قدرت خرید واکسن تضمین کند. تصویب این معافیت همچنین اعتبار سازمان تجارت جهانی را احیا کرده و نشان می‌دهد که سیستم تجارت چندجانبه همچنان موضوعیت داشته و می‌تواند در مواقع بحرانی تحقق یابد. اکنون زمان آن فرا رسیده که اعضای سازمان تجارت جهانی برای نجات جان مردم و کمک به رونق سریع اقتصادی اقدام کرده و این معافیت را تصویب کنند. درحالی‌که تولید واکسن‌ها آزمونی برای علم و دانش بود، در دسترس قرار دادن آنها با قیمت مناسب آزمونی برای بشریت است. تاریخ باید ما را با «درجه AAA» یعنی در اختیار بودن (Availability)، در دسترس بودن (Accessibility) و مقرون‌به‌صرفه بودن (Affordability) واکسن‌ها و روش‌های درمانی کووید-۱۹ به خاطر بسپارد و نه فقط برای «درجه A» که تنها شامل در اختیار بودن است. نسل‌های آینده ما سزاوار کمتر از این نیستند.
