سیاستمداران درباره انفجار بیروت به جان هم افتاده اند
لبنان در یک قدمی ورشکستگی کامل
عون گفت:«علت این حادثه هنوز فاش نشده است. یک احتمال که مطرح شده همانا احتمال مداخله خارجی از طریق راکت یا بمب یا دیگر اقدامات است.» اما وی افزود که این احتمالات یکی از چندین مساله‌ای است که باید مورد تحقیق قرار گیرد. با این حال، وی هیچ شاهدی دال بر حمایت از این مساله ارائه نداد. «مارک سانتورا» در گزارش ۷ آگوست برای نیویورک‌تایمز نوشت، مقام‌های لبنانی گفته‌اند که این انفجار قدرتمند و مهیب که بخش اعظمی از شهر را ویران کرد و بیش از ۱۵۰ کشته و هزاران زخمی برجا گذاشت به واسطه انفجار ۲۷۵۰ تن نیترات‌آمونیوم رخ داد که در بندر بیروت توقیف شده و نگهداری می‌شد. این گزارشگر می‌نویسد در بیروت دو انفجار رخ داد. ممکن است انفجار اولی که کوچکتر بود زمینه‌ساز انفجار مهیب دومی شده باشد اما دولت هیچ بیانیه عمومی‌ای در مورد منشأ هیچ‌کدام از این انفجارها ارائه نداد. عون وعده تحقیقات داده و افزوده که در مورد چگونگی ورود این مواد و نگهداری آنها تحقیق خواهد شد. او افزود در تحقیقات به این مساله پرداخته خواهد شد که «آیا این انفجار نتیجه غفلت یا تصادف بوده است یا خیر» و اینکه «آیا احتمال وجود مداخله خارجی وجود دارد یا خیر». نیترات‌آمونیوم ۶ سال بود که در این بندر در حالت توقیف نگهداری می‌شد. «بوریس پروکوشف»، ناخدای روسی کشتی «رسوس» که محموله نیترات‌آمونیوم آن عامل انفجار شدید در بیروت معرفی شده گفته است که مسوولیت این حادثه منحصرا متوجه مقام‌های لبنانی است. این کشتی روسی که با پرچم مولداوی حرکت می‌کرد حامل بیش از ۲۷۰۰ تن نیترات‌آمونیوم به مقصد موزامبیک بود که در سال ۲۰۱۳ به بندر بیروت رفت و بعدا به دلیل ناتوانی مالکان در پرداخت حق لنگر و حقوق خدمه به دستور مقام‌های قضایی لبنان توقیف شد و محموله آن به یکی از انبارهای بندری انتقال یافت. ناخدا پروکوشف گفته است که مقام‌های لبنانی می‌توانستند به‌جای اینکه برای دریافت هزینه بندری، این کشتی و بار خطرناک آن را توقیف کنند به آن اجازه خروج بدهند.
گزارشگر نیویورک‌تایمز می‌افزاید: این نظر که مقام‌های دولتی از خطرات نیترات‌آمونیوم آگاه بودند و سال‌ها نسبت به آن بی‌توجهی و انفعال نشان می‌دادند موجب خشم عمومی نسبت به دولت و سوء‌مدیریت‌ها شده است. طبق دادخواستی که وکیل خدمه کشتی در سال ۲۰۱۵ تسلیم دادگاه کرد، ظاهرا این کشتی هنگام عبور از دریای مدیترانه دچار نقص فنی شده و به اجبار در بیروت پهلو گرفته بود. به گفته وکیل خدمه کشتی، مقام‌های بندر بیروت به خاطر ناتوانی مالکان از پرداخت هزینه خدمات بندری پهلو گرفتن کشتی در بندر، دستور توقیف کشتی و محموله آن را داده و خدمه کشتی به استثنای ناخدای روسی و چهار نفر دیگر که شهروند اوکراین بودند به کشورهایشان بازگردانده شدند. اندکی پس از آن، مالکان کشتی را رها کردند و خدمه باقی مانده در کشتی با مراجعه به دادگاهی در لبنان و اعلام خطرات جانی به‌خاطر محموله کشتی، اجازه ترک آن را در سال ۲۰۱۴ گرفتند و محموله به انباری در بندر بیروت منتقل شد. قرار بود این محموله حراج شود و عایدی حاصله از آن برای پرداخت دستمزد خدمه و بخشی از بدهی مالکان کشتی به‌کار رود.
به نوشته گزارشگر نیویورک‌تایمز، اگرچه دولت اعلام کرد که ۱۶ نفر را در این رابطه دستگیر کرده است اما خشم مردم بر انفعال ۶ ساله، بی‌کفایتی و فساد دولت معطوف شده است. فرانسوی‌ها هم در بیروت حضور دارند تا در جمع‌آوری ادله لازم به لبنانی‌ها کمک کنند. فرانسوی‌های آشنا به این مساله می‌گویند که «این رویداد یک تصادف» بوده اما در عین حال افزودند که نتیجه‌گیری بسیار زود است. گزارشگر نیویورک‌تایمز می‌افزاید، مقام‌های لبنانی از جناح‌های مختلف وارد نزاع لفظی شده و هر یک دیگری را متهم می‌کند. حسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله در همین رابطه اعلام کرد که: «قاطعانه اعلام می‌داریم که ما هیچ‌چیز در بندر نداشتیم. ما نه زرادخانه تسلیحاتی در آنجا داشتیم، نه زرادخانه موشکی، نه هیچ‌گونه بمب، سلاح، تفنگ، فشنگ و نه نیترات‌آمونیوم. ما هیچ‌چیز در آنجا نداشتیم». سید‌حسن نصرالله گفت: «متاسفانه در لبنان از ساعات اولیه این فاجعه برخی رسانه‌های محلی و عربی و برخی گروه‌های سیاسی پیشدستی کرده و از قبل این داستان را بافتند که در بندر انبار موشک‌ها و مهمات حزب‌الله بوده است.» وی تاکید کرد: «برای اینها اصلا مهم نیست که این یک حادثه بوده یا آتش‌سوزی یا یک انفجار برنامه‌ریزی شده بوده است، برای اینها تنها این مساله مهم است که حزب‌الله مسوولیت آن را برعهده بگیرد. هدف از چنین مواضعی تحریک مردم لبنان علیه حزب‌الله است و این سطح بسیار بالایی از ظلم و جنایت است.» سید‌حسن نصرالله تاکید کرد: «ما بندر را اداره نمی‌کنیم و مداخله‌ای در آن نداریم و نمی‌دانیم چه چیزی در داخل بندر است. تحقیقات درحال انجام است و حقایق به‌زودی مشخص می‌شود چراکه موضوع پیچیده‌ای نیست. ما بیشتر از آنکه از بیروت خبر داشته باشیم از بندر حیفا خبر داریم چراکه این مساله بخشی از معادله بازدارندگی است.»
به نوشته سانتورا، گزارشگر نیویورک‌تایمز، این سخنان دبیرکل حزب‌الله ظاهرا در واکنش به سخنان یک مقام سرویس اطلاعاتی اسرائیل بیان شده بود که گفته بود این بندر در کنترل کامل حزب‌الله بود و تاسیسات حزب‌الله در این بندر مستقر بود. نویسنده نیویورک‌تایمز می‌افزاید:«اما هیچ شواهدی وجود ندارد که پیوند حزب‌الله با این انفجار را نشان دهد.» جنبش المستقبل لبنان وابسته به سعد حریری در بیانیه‌ای اعلام کرد: «توفان وارد خانه و محله‌های ما شد و هرگز نمی‌توان با هیچ‌چیزی بر این جنایت هولناک و مسوولان آن سرپوش گذاشت.» جریان المستقبل این فاجعه را در حجم یک «جنگ ویرانگر» می‌داند که خطرناک‌ترین مساله در این جنگ این است که اهمیت و فاجعه‌بار بودن و هولناکی چنین جنگی کمتر از جنایت ترور رفیق حریری، نخست‌وزیر فقید نیست. این فراکسیون اعلام کرد: «تردیدهای خطرناکی درباره انفجار و زمان و مکان و شرایط آن و چگونگی وقوع و مواد منفجره‌ای که در آن استفاده شده وجود دارد و نمی‌توان تردیدها را با تدابیر امنیتی و قضایی عادی از بین برد. ما از دولت می‌خواهیم تحقیقات قضایی و امنیتی شفافی را بدون سازش و فرار از واقعیت انجام دهد و برای این کار باید کارشناسان بین‌المللی و کمیته‌های متخصص مشارکت داشته باشند.» فراکسیون المستقبل اعلام کرد: «بیروت می‌خواهد بداند چگونه ویران‌شده و چه کسی مسوول مستقیم انبار مواد منفجره در قلب آن است و چه دلیلی وجود دارد که باید از سال‌ها پیش این مواد منفجره در انبارهای بندر وجود داشته باشد. چه کسی آن را وارد لبنان کرده و چگونه دستگاه‌های امنیتی بندر بیروت درباره این مواد خطرناک سکوت کرده‌اند. بیروت بر سر تمام مسوولان سیاسی، امنیتی و قضایی فریاد می‌زند.» ولید جنبلاط، رئیس حزب سوسیال ترقی‌خواه لبنان هم اظهار کرد: «مردم لبنان اطمینانی به مسوولان سیاسی کشورشان ندارند.» به هر روی، شمار کشته‌ها از ۱۳۰ تا ۱۷۰ نفر متغیر است. بسیاری می‌گویند با آواربرداری‌ها ممکن است تعداد کشته‌ها افزایش یابد. در همین رابطه وزارت بهداشت لبنان هم اعلام کرد که شمار زخمی‌ها به بیش از ۵ هزار نفر افزایش یافته و هنوز بسیاری مفقود هستند. این وزارتخانه افزود آمارهای مربوط به کشته‌ها و زخمی‌ها نهایی نیست و ممکن است طی روزهای آینده افزایش یابد. خبرگزاری رویترز هم در گزارشی به نقل از «رونالد الفورد»، مدیرعامل شرکت الفورد تکنولوجیز، شرکت انگلیسی متخصص در خنثی‌سازی مواد منفجره، نوشت: «این انفجار کمتر از یک بمب هسته‌ای و قدرتمندتر از یک بمب معمولی است و احتمالا یکی از بزرگ‌ترین انفجارهای غیر هسته‌ای در تاریخ است».
الجزیره هم در گزارشی که پیوسته به‌روزرسانی می‌شد نوشت، در اولین اعتراض پس از انفجار مهیب بیروت، تظاهرکنندگان در این شهر به خیابان‌ها آمده و با نیروهای امنیتی درگیر شدند. بر همین اساس، بیروت شامگاه پنج‌شنبه شاهد درگیری میان ده‌ها معترض و نیروهای امنیتی بود که قصد جلوگیری از حرکت معترضان به سمت مقر پارلمان این کشور را داشتند. برخی از معترضان موتورسوار اقدام به پرتاب سنگ به سمت نیروهای امنیتی کردند و برخی دیگر با آتش زدن تایر خیابان‌ها را مسدود کردند. در این درگیری‌ها، شماری از نیروهای امنیتی و معترضان زخمی شدند. براساس گزارش‌های نیویورک‌تایمز، الجزیره و خبرگزاری‌های لبنانی، حدود ۱۶ نفر از مقام‌های لبنانی (اعم از مقام‌های بندری و شهری و حتا در میان مقام‌های دولتی) به عنوان بخشی از تحقیقات درباره علت حادثه تحت بازداشت قرار گرفته و حساب‌های برخی دیگر نیز در داخل و خارج از لبنان مسدود شده است. همچنین از زمان وقوع این حادثه دو مقام استعفا کرده‌اند: «مروان حماده»، نماینده پارلمان روز چهارشنبه و «تریسی شامون»، سفیر لبنان در اردن روز سه‌شنبه کناره‌گیری کردند و گفتند این فاجعه نشان می‌دهد کشور نیازمند یک رهبری تازه است تا خونی تازه در رگ‌های لبنان جاری شود.
نیویورک‌تایمز می‌افزاید، تاکنون «صدها هزار نفر» بی‌خانمان شده‌اند یعنی از هر ۱۰ نفر، یکی به سرپناه نیاز دارد. سازمان‌ملل هم روز جمعه اعلام کرد که لبنان با چشم‌انداز کمبود مواد غذایی و دارو مواجه است. با توجه به اینکه بزرگ‌ترین منبع غلات این کشور ویران شده، مقام‌های سازمان‌ملل ابراز نگرانی کردند که امنیت غذایی در این کشور ۷ میلیونی در معرض خطر قرار گرفته است. صلیب سرخ لبنان هم می‌گوید حدود ۱۰۰ نفر از نیروهایی که در بندر در حال کار بودند مفقود شده‌اند و اثری از آنها نیست. سازمان‌ملل در برآوردهای خود می‌گوید حدود یک میلیون نفر در لبنان در فقر به سر می‌برند و براساس جدیدترین نظرسنجی، بسیاری دیگر از این بیم دارند که نتوانند قوت لازم برای زنده ماندن را تهیه کنند. برآورد گزارش‌های خبری حاکی است که سه سناریو در مورد انفجار بیروت مطرح شده است:۱- اولین سناریو فرضیه منفجر کردن مخزن نگهداری نیترات‌آمونیوم با یک موشک را مطرح کرده است. با این حال، تصاویری که از نیروهای هوایی به دست آمد یا آنهایی که از پایگاه دریایی نزدیک به بندر بیروت گرفته شدند، در اختیار کارشناسان لبنانی و فرانسوی قرار داده شده و مشخص شد ویدئوهایی که در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی از سقوط یک موشک در محل انفجار منتشر شده، تصاویری جعلی، ساختگی و بی‌اعتبار هستند. بنابراین، فرضیه حمله موشکی که برخی مقام‌های لبنانی هم آن را مطرح کرده‌اند از گردونه ساقط می‌شود.۲- انتقال حرارت به انبار نگهداری مواد مذکور: این فرض به این معناست که انفجار نیترات‌آمونیوم نتیجه جوشکاری یکی از درب‌های آهنی است. با این حال، ماده نیترات به آسانی آتش نمی‌گیرد و برای شعله‌ور شدن به درجه حرارتی حدود ۲۲۰ درجه سانتی‌گراد نیاز دارد یا اینکه مایع با این درجه حرارت به آن برسد. در این مورد تحقیقات هنوز ادامه دارد و تا لحظه نوشتن این گزارش خبری از نتایج این سناریو منتشر نشده است. ۳- سومین سناریویی که مطرح شده است یک حمله تروریستی است. اما این حمله نه به معنای حملات موشکی یا هوایی بلکه به معنای خرابکاری عمدی است. تحقیقات در این مورد هم ادامه دارد و هنوز به نتیجه مشخصی نینجامیده است. سناریوی دوم و سوم احتمالا سناریوهایی هستند که قوت آنها نسبت به سناریوی اول بیشتر است.
«مایکل جورجی» هم در گزارش ۸ اوت برای رویترز نوشت که مقام‌های لبنانی تخمین زده‌اند که این انفجار خسارتی ۱۵ میلیارد دلاری به بار آورده است؛ صورت حسابی که این کشور وقتی هم‌اکنون در پرداخت کوه بزرگ بدهی‌اش با میزان فراتر از ۱۵۰ درصد از برون دهی اقتصادی کوتاهی کرده و مذاکراتش درباره شریان حیاتی از صندوق بین‌المللی پول به بن بست خورده، نمی‌تواند از پس پرداختش بر آید.
لبنان در آستانه ورشکستگی
«جو ماکارون»، محقق مرکز عربی واشنگتن دی.سی، در یادداشتی تحلیلی برای الجزیره با اشاره به فاجعه روز سه‌شنبه در بیروت نوشت که بیروت شهری است که می‌داند چگونه از خاکسترها برخیزد. او می‌نویسد: «گفته می‌شود بیروت در تاریخ پنج هزار ساله‌اش تاکنون ۷ بار ویران و بازسازی شده است.» او معتقد است فاجعه این بار «بسیار دهشتناک تر از هر جنگ، حمله، یورش و زمین لرزه‌ای در گذشته بوده و باعث شد که این شهر تا حدود زیادی ویران شود.» او معتقد است فاجعه فعلی در لبنان نه به دست نیروهای خارجی یا طبیعی که به دست نخبگان فعلی لبنانی رخ داد. به نوشته این تحلیلگر، این حادثه فقط یک تصادف نبود. این مرگبارترین پیامد فرهنگ ریشه دار فساد، بی‌کفایتی و غفلت در تشکیلات دولتی لبنان است. بندر بیروت هم همچون ساختار سیاسی این کشور وضعیتی متفرق دارد. به چه معنا؟ بدین معنا که این بخش به طور مشترک از سوی «مقام‌های گمرک» و «مقام‌های بندر بیروت» اداره می‌شود. اولی تحت کنترل وفاداران به میشل عون است و دومی زیر نظارت و کنترل وفاداران به سعد حریری. این دو نهاد به لحاظ «فنی» زیر نظارت دولت هستند اما در «عمل» به هیچ سلسله مراتب رسمی یا کنترل پارلمانی مانند دیگر نهادهای لبنانی پاسخگو نیستند؛ این دو نهاد هم به رهبران فرقه‌ای یا گروهی که آنها را مورد حمایت قرار می‌دهد پاسخگو است. سابقه بدشگون در لبنان نشان می‌دهد که کسانی که مسوول تراژدی‌ها در سطوح بالاتر دولتی هستند احتمالا هرگز پایشان به دادگاه باز نخواهد شد. این امری مشکل ساز است و باعث فرسایش اعتماد مردمی به دولت شده است. این انفجار تاثیرات ویرانگری بر اقتصاد از پیش «در به داغان» لبنان، وضع سیاسی موجود اما شکننده و جایگاه بین‌المللی لبنان خواهد داشت. معلوم نیست اساسا دولت بتواند بودجه لازم برای اسکان دادن به آن ۳۰۰ هزار بی‌خانمان را داشته باشد. تصاویر و گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد که بسیاری در خیابان‌ها شب را به روز و روز را به شب می‌رسانند. انفجار مذکور نه تنها سیاست داخلی که سیاست خارجی فرقه گرایانه لبنان را هم با تشتت بیشتری مواجه خواهد کرد. این خرابی افزون بر خشم عمومیِ برخاسته از این انفجار و مداخله گسترده دولت‌های خارجی، عملا دولت لبنان را ضعیف‌تر خواهد کرد و بر دامنه بحران‌ها و تنش‌های سیاسی خواهد افزود. حسن دیاب، نخست‌وزیر و همفکرانش احتمالا سخت تلاش خواهند کرد تا از نفوذ سعد حریری در امور دولتی و سیاسی بکاهند. حریری هم احتمالا در ائتلاف با ولید جنبلاط خواهد کوشید تا بر دولت و به‌ویژه بر ریاست‌جمهوری فشار آورد.لبنان با یک تراژدی غیرمنتظره مواجه شده است. اکنون یک حس خستگی و فرسودگی در تمام اقشار و لایه‌های اجتماعی و سیاسی لبنان به چشم می‌خورد. اکنون لبنانی‌ها چشم به کمک‌های بین‌المللی دوخته‌اند. اما این نخبگان سیاسی کشور هستند که مستقیم یا غیرمستقیم مسوول این تراژدی هستند. این تحلیلگر الجزیره معتقد است ارائه کمک به نظام سیاسی لبنان بدون پرسش از نقش آنها در رقم زدن این فاجعه بار دیگر بر آلام مردم خواهد افزود و هیچ مشکلی از مشکلات لبنان را حل نخواهد کرد. نظام بین‌المللی باید خواستار پاسخگویی، شفافیت و اصلاحات در کشور شود.
لبنان یک «دولت ورشکسته» و «ناکام» دارد. این دولت که با روالی فرقه‌ای اداره می‌شود راه به جایی نخواهد برد.در تحولی دیگر رئیس‌جمهور فرانسه روز پنج‌شنبه قول کمک به لبنان را داد، اما همزمان افزود که هیچ چک سفیدی به رهبران لبنانی داده نخواهد شد، مگر آنکه آنها دست به اصلاحات بزنند و از فساد شایع دست بردارند. به نوشته گزارشگر رویترز، مکرون اظهار کرد که به مقامات لبنانی، پیشنهاد نقشه راه اصلاحات فوری به منظور آزادسازی میلیاردها دلار کمک مالی از جامعه بین‌المللی را ارائه داده و در ماه سپتامبر برای پیگیری این موضوع، به لبنان باز خواهد گشت.
