امین فضلی
تحلیلگر مسائل سیاسی

انتظارها به پایان رسید و عملیات بازپس‌گیری موصل از داعش آغاز شد. حدود دو سال پس از سقوط موصل این عملیات مهم‌ترین و گسترده‌ترین عملیات برای بازپس‌گیری این شهر نفت‌خیز است. حمله داعش به این شهر در 20 خرداد وتصرف آن اولین تصرف مهم این گروه در عراق بود. با غنایمی که در موصل به دست داعش افتاد این گروه تبدیل به یکی از ثروتمندترین گروه‌های تروریستی جهان شد. از طرفی با حمله به سفارت ترکیه و گروگانگیری کارکنان و دیپلمات‌های ترکیه نام آن به سرعت در رسانه‌های بین‌المللی مطرح شد. بیانیه تشکیل خلافت اسلامی نیز پس از تصرف موصل منتشر شد. یقینا اشغال موصل نقطه عطفی در حیات داعش بود و می‌توان گفت تداوم حیات آن در عراق منوط به حضور در موصل است. به همین خاطر عملیات پیش رو در مبارزه با تروریسم داعش از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

　

　

آینده موصل برای تمام بازیگران حاضر حساسیت بالایی دارد. این منطقه گسل‌های مذهبی را در خود دارد و به همین دلیل هرگونه تغییر در آن نیاز به اطمینان از کنترل متغیرهایی دارد که می‌تواند شرایط بحرانی به‌وجود آورده و نتایج فاجعه‌باری را در پی داشته‌باشد. ترس از درگیری‌های قومی و مذهبی یا تغییر دموگرافی منطقه قدرت‌های دخیل در سرنوشت موصل را با دغدغه‌هایی روبه‌رو کرده است. این شهر با جمعیتی حدود یک و نیم میلیون نفر که یکی از سه شهر بزرگ عراق به‌شمار می‌رود گروه‌های هویتی مختلفی را در خود جای داده‌است. حضور گروه‌های هویتی متفاوت که هم گروه‌های شیعی و هم سنی را دارند شرایط موصل را بسیار پیچیده کرده است. به‌طور مثال برخی از قبایل عرب سنی در موصل گروه‌های معترض به سیاست‌های بغداد بودند که زمینه حضور داعش را فراهم کردند این در حالی است که عرب‌های شیعه در مبارزه با داعش بودند.

ترکیب نیروهای حاضر در آزادسازی موصل

پس از رایزنی‌ها نهایتا ترکیب نیروهای حاضر در عملیات آزادسازی با توجه به دموگرافی منطقه انتخاب شد. حضور نیروهای مردمی شیعی با نام حشد الشعبی، نیروهای پیشمرگه کرد تحت امر اقلیم کردستان، محافظان نینوا و ارتش و پلیس عراق با پشتیبانی هوایی و توپخانه‌ای نیروهای ائتلاف ضدداعش غربی با مرحله‌بندی و ایجاد محدودیت‌هایی برای قسمتی از نیروها امکان‌پذیر شد. نیروهای محافظان نینوا در حقیقت مرکب از نیروهای حشد الوطنی است که تحت امر اثیل النجیفی، استاندار سابق نینوا قرار دارند. حشد الوطنی متشکل از قبایل سنی عرب است که اکثرا در کمپ نظامی بعشیقه از سوی ارتش ترکیه آموزش دیده‌اند. تعداد نیروهای این گروه 3 هزار نفر تخمین زده می‌شود که حدود 2 هزار نفر از آنها با اصرار ترکیه در عملیات موصل حضور خواهند یافت. طبق توافقات این نیروها وارد تلعفر نخواهند شد؛ ولی احتمال ورودشان به داخل موصل می‌رود. نیروهای مردمی حشد الشعبی نیز اظهار کرده‌اند که 9 هزار نفر از نیروهای خود را در عملیات آزادسازی موصل به کار خواهد گرفت. با در نظر گرفتن حساسیت‌های طوایف سنی مذهب منطقه طبق توافقات انجام شده نیروهای حشد الشعبی از ورود به داخل موصل منع شده‌اند ولی سخن از حضورشان در تلعفر به خاطر درصد بالای جمعیت ترکمن‌های شیعه در این شهر به میان آمده ‌‌است. اثیل النجیفی، استاندار سابق نینوا نیز با تایید به این موضوع بر لزوم حضور نیروهای سنی در عملیات پاکسازی داخل شهر موصل تاکید کرده ‌است. چهره‌های شاخصی چون ایاد العلاوی نیز با اشاره به حساسیت‌های موجود دقت در برقراری توازن نیروهای مشارکت‌کننده در آزادسازی موصل را رمز موفقیت این عملیات می‌دانند. ارتش عراق نیز با لشکر 15، 9 و 16 و با همراهی سه تیپ نیروهای واکنش سریع و دو تیپ از پلیس نینوا در این عملیات حاضر است. از طرفی نیروهای پیشمرگه با یگان‌های پیاده و زرهی خود در این عملیات حضور خواهند یافت. این نیرو در گام نخست عملیات آزادسازی به‌عنوان نیروی پیشرو عمل می‌کند.

با توجه به ادعاهای اقلیم کردستان عراق برای اداره مناطق تصرف‌شده توسط پیشمرگه و براساس توافقات شانس حضور این نیروها در داخل موصل و تلعفر نخواهدبود ولی پشتیبانی آمریکا و غرب از کردها شاید جسارت بر هم زدن توافقات را به کردها بدهد. هرچند مارک تونر، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا با اشاره به ذکر نام پ‌ک‌ک در لیست گروه‌های تروریستی اظهار داشته‌است که آمریکا بین پ‌ک‌ک و پ‌ی‌د تفاوت قائل است ولی بازی غرب با کارت کردها حتی احتمال حضور گروه تروریستی پ‌ک‌ک را روی میز قرار داده ‌است. اصرار پ‌ک‌ک برای شرکت در این عملیات و حضورش در درون تلعفر حکایت از برنامه‌ریزی آنها برای بر هم زدن ترکیب جمعیتی این شهر نفت‌خیز ترکمن‌نشین دارد. اتفاقی که در کرکوک عراق و منبج و تل ابیض سوریه نیز مسبوق به سابقه است. با توجه به حضور 20 هزار سرباز برای آزادسازی فلوجه حضور 60 هزار سرباز با فرماندهی ارتش عراق در آزادسازی موصل پیش‌بینی می‌شود. این عملیات در سه مرحله آزادسازی روستاهای مناطق موصل، آزادسازی حومه موصل و پاکسازی شهر موصل انجام خواهدگرفت.

نمایندگان قدرت‌ها در شطرنج موصل

از عوامل تاخیر در بازپس‌گیری موصل به‌رغم اهمیت ژئوپلیتیک این شهر عدم توافق بر آینده موصل بود. در گذشته اکثریت جمعیت این شهر را اعراب سنی تشکیل می‌دادند. ترکمن‌ها نیز بیشترین اقلیت این شهر بودند. اقلیت کرد و آشوری نیز در این شهر سکونت داشتند. استان نینوا از استان‌های مورد مناقشه بین اقلیم کردستان و دولت مرکزی است. این در حالی است که تنها در بخشی از شهرهای نزدیک به اقلیم اکثریت جمعیت را کردها تشکیل می‌دهند. از طرفی سیاست‌های نوری مالکی باعث نارضایتی طوایف عرب سنی منطقه بود که نتیجه آن حمایت طوایف این منطقه از داعش در بدو ورودش به عراق بود. از طرفی جمعیت قابل‌توجه ترکمن نیز بر سرنوشت منطقه تاثیری جدی خواهد داشت. شهر تلعفر، دومین شهر بزرگ نینوا شهری است ترکمن‌نشین که حدود 40 درصد آن را ترکمن‌های شیعه تشکیل می‌دهند. جمعیتی از شیعیان عرب نیز ساکن این استان هستند. بیم آن می‌رود که شرایط نامتعادل و بی‌ثبات فتیله منازعات مذهبی را روشن کند یا تغییرات دموگرافیک توسط نیروی مسلط مانند آنچه نیروهای پیشمرگه علیه ترکمن‌ها و عرب‌ها در کرکوک انجام می‌دهند در این شهر و این منطقه بسیار مهم و استراتژیک نیز انجام پذیرد. بنابراین هر یک از نیروهای حاضر در عملیات آزادسازی موصل سعی در ایجاد توازن برای مقابله با اقدامات تحریک‌آمیز گروه‌های دیگر دارد. آمریکا و غرب عمدتا با حمایت از نیروهای کرد به فکر تامین منافع خود هستند. کردهایی که با کمک بی‌سابقه نظامی کشورهایی چون آمریکا و آلمان ارتشی مستقل از ارتش عراق را در اختیار دارند و گاهی جنگ‌های نیابتی آنها را در منطقه پیش می‌برند. سودای استقلال اقلیم کردستان و به عبارتی بهتر بارزانی در ماه‌های گذشته خبر از اعتمادبه‌نفس کردها از توان ارتش خود و نیز حمایت قدرت‌های خارجی دارد. پشتیبانی ایران نیز از ارتش و پلیس عراق و نیز نیروهای مردمی شیعه مانند حشد الشعبی فاکتوری موثر در جلوگیری از پیشروی داعش در عراق و برقراری امنیت در عتبات عالیات بود. حضور موفق ایران در شطرنج عراق مبین لزوم حضور کشورهای منطقه برای برقراری ثباتی پایدار است. از طرفی ترکیه به‌عنوان میراث‌دار عثمانی با تکیه بر معاهدات لوزان و آنکارا حضور خود در عملیات آزادسازی موصل را حق مسلم خود می‌داند. ادعاهای ارضی ترکیه تاثیری منفی بر روند همکاری در عملیات آزادسازی داشت و بیم دولت عراق از اشغال دائمی موصل و عملی کردن نیت ترکیه در گسترش مرزها تا محدوده معاهده لوزان ترکیه را از جرگه قدرت‌های حاضر در این عملیات خط زد. نگرانی دیگر ترکیه احتمال مشارکت گروه‌های تروریستی کرد مانند پ‌ک‌ک با حمایت آمریکا در این عملیات نظامی است. خلف‌وعده آمریکا در سوریه و بهره‌گیری از تروریست‌های ی‌پ‌گ در آزادسازی منبج باعث بروز اختلافات میان ترکیه و آمریکا شده ‌بود.

دموگرافی موصل و آینده‌ای مبهم

با آغاز عملیات آزادسازی موصل بحث بر سر ترکیب نیروهای حاضر تا حدودی کمرنگ‌تر شده و سرنوشت موصل بعد از بازپس‌گیری اهمیت بیشتری یافته ‌است. براساس پلان موجود جبهه غربی موصل به‌عنوان مفری برای داعش در نظر گرفته ‌شده‌ است. چنانچه براساس اطلاعات چند هزار نفر از نیروهای داعش درروزهای گذشته به دیرالزور و رقه انتقال پیدا کرده‌اند. نیاز حزب دموکرات آمریکا به بعد تبلیغاتی شکست داعش در موصل را می‌توان دلیل اصلی این پلان دید. از طرفی این رویکرد باعث تضعیف مقاومت داعش در این جنگ خواهدشد. آنچه که از استراتژی جنگی داعش در موصل در روزهای نخست کسب شده تکیه آنها بر جنگ نزدیک و شهری است و پیش‌بینی می‌شود پاکسازی کامل موصل از داعش ماه‌ها و حتی تا یک سال به طول انجامد. اداره این شهر استراتژیک پس از پاکسازی هنوز در هاله‌ای از ابهام است و سناریوهای متفاوتی بر روی میز خواهد بود. دولت عراق اصرار بر تداوم وابستگی موصل به بغداد دارد. نیروهای کرد سعی در ضمیمه کردن سرزمین‌های پس گرفته شده از داعش به خاک اقلیم کردستان دارند و موصل را نیز در این سناریو ارزیابی می‌کنند. نیروهای سنی به‌خصوص طوایف عرب به فکر تشکیل اقلیمی خودمختار در موصل هستند تا اداره این منطقه نفت‌خیز را به همراه چندشهر دیگر در اختیار بگیرند که برای عملی شدن این سناریو نیز نیاز به همراهی ترکمن‌ها با طوایف عرب خواهدبود.

در این بین ایران به‌عنوان یکی از تاثیرگذارترین طرف‌ها در عراق که هم نقش بسزایی در ثبات سیاسی عراق داشته و هم برای تامین امنیت این کشور تلاش نموده‌است، نقش بی‌بدیلی در ترسیم آینده موصل و مناطق دیگر نینوا خواهدداشت. از طرفی عمدتا سنی‌نشین بودن این مناطق و دعوت برخی از گروه‌های سنی مذهب از ترکیه، دیگر همسایه قدرتمند عراق پیچیدگی خاصی به پازل موصل داده‌است. حضور کردها و نیروهای ائتلاف غرب نیز که به‌دنبال منافع خود در منطقه هستند حساسیت این منطقه را چندین برابر کرده‌است. جغرافیای موصل را می‌توان محل تلاقی هویت‌های مختلف معرفی کرد. گروه‌های هویتی عرب، کرد، ترکمن، آسوری، ایزدی و مذاهب سنی، شیعه، مسیحی و فرقه‌هایی مانند نقش‌بندی در این جغرافیا در کنار هم هستند. این تنوع دشواری برقراری امنیت پایدار را برای کشوری مانند عراق که ثبات چندانی را در ساختار سیاسی ندارد، چندبرابر می‌کند و لزوم حضور کشوری مقتدر مانند ایران برای برقراری ثبات احساس می‌شود. این حضور باید به‌گونه‌ای باشد که با مشارکت دیگر همسایگان بتواند ثبات و امنیت را برای کل خاورمیانه به ارمغان آورد. بدیهی است رقابت‌های بین قدرت‌های منطقه فرصتی برای حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای خواهد بود که تعلقی به این جغرافیا ندارند و تاریخ مبین بازی‌های خونین آنها برای تامین منافعشان است. استراتژی ایران در عراق از تعیین‌کننده‌ترین عوامل برای تاسیس خاورمیانه‌ای باثبات و بدون جنگ خواهد بود. اکنون خاورمیانه بیش از هر زمانی نیازمند حضور ایران و کشورهای منطقه است و شاید موصل کلیدی برای تغییر روند در خاورمیانه باشد.