گروه تحلیل، مهدیه شادرخ: اخیرا رئیس شورای رقابت با اعلام اینکه بازار خودرو از انحصار درآمده است، این موضوع را طرح کرده است که «امروز شرکت‌های خودروسازی نمی‌توانند نقشی انحصارگرایانه در سطح بازار داشته باشند؛ چراکه عرضه خودرو بیش از تقاضا است.»


وی با بیان اینکه انحصار زمانی معنا پیدا می‌کند که تولیدکننده هر لحظه که بخواهد قیمت‌ها را افزایش دهد، افزود: در شرایط فعلی تقاضا در بازار خودرو به شدت کاهش یافته و از طرف دیگر شرکت‌های خودروساز با مازاد محصول در انبارها روبه‌رو هستند. این موضع‌گیری در حالی است که شورای رقابت چند سال‌ است بر انحصاری بودن بازار خودرو تاکید داشته و بر اساس همین استدلال نیز شورای رقابت خود را متولی قیمت‌گذاری بازار خودرو می‌داند و اقدام به قیمت‌گذاری در این بازار می‌کند. رئیس شورای رقابت خود به همین موضوع اشاره کرده و با اعلام اینکه این شورا در سال گذشته بازار خودرو را انحصاری اعلام کرده بود، گفت امروز شرایط بازار خودرو تغییر کرده است و تولیدکنندگان نمی‌توانند به راحتی رفتار انحصارگرایانه انجام دهند. در چنین حالتی اگر اعضا معتقد باشند بازار خودرو انحصاری نیست، شورای رقابت فعلا در قیمت‌گذاری خودرو ورود پیدا نمی‌کند. سوال مهم این است که آیا ساختار بازار خودرو واقعا از انحصاری به رقابتی تغییر کرده است، یا آنکه مسائل دیگر موجب شده است تا شورای رقابت در مورد انحصاری بودن بازار خودرو تغییر موضع بدهد؟ آیا وضعیت رونق و رکودی حاکم بر یک صنعت، مازاد عرضه و تقاضای محصولات شرکت‌های یک صنعت و همچنین تغییرات موجودی انبار و تغییرات تقاضای محصولات صنعتی، می‌تواند تعیین‌کننده ساختار بازار و رقابتی و انحصاری بودن بازار یک محصول باشد؟


در مورد بازار خودرو، آیا قبل از حاکم شدن وضعیت رکودی به راستی بازار خودرو ویژگی‌‌های ساختاری یک بازار انحصاری را داشته است و بروز رکود و کاهش تقاضا به تغییر ساختار بازار و رقابتی شدن بازار خودرو انجامیده است؟ برای پاسخ به این سوال‌ها ساختار بازار رقابتی و انحصاری را بررسی کرده و در نهایت به انطباق ویژگی‌های بازار خودرو با هریک از این دو بازار خواهیم پرداخت.


ساختار بازارها از رقابت تا انحصار

ساختار بازارها را می‌توان در یک طیف تعریف کرد که یک سوی آن به رقابت کامل و سوی دیگر آن به انحصار کامل ختم می‌شود. بازار رقابت کامل یکی از ساختارهای حدی بازارهاست که در آن تعداد زیادی تولیدکننده و تعداد زیادی مصرف‌کننده وجود داشته به نحوی که همه بنگاه‌ها قیمت‌پذیر بوده و هیچ بنگاهی به تنهایی توانایی تاثیرگذاری بر قیمت محصولات بازار را ندارد. در این نوع ساختار بازار، ویژگی‌های همه محصولات در داخل بازار با تغییر عرضه‌کنندگان تغییر نمی‌کند و در واقع محصول ارائه شده در این نوع از بازار را همگن می‌نامند.


در نقطه مقابل بازار انحصار کامل ساختاری از بازار است که یک شرکت تسلط کامل و کافی بر روی کالا یا محصولی خاص دارد و می‌تواند مانعی برای ورود دیگر شرکت‌ها در بازار ایجاد کند. در این حالت انحصارگر تنظیم‌کننده قیمت است و قدرت کامل را در بازار دارد. در میانه این دو ساختار حدی بازارها، ساختارهای دیگری قرار دارند که برخی به شرایط انحصار و برخی به شرایط رقابت نزدیک می‌شوند. یکی از مهم‌ترین ساختارهای بازارها، رقابت انحصاری است. بازار رقابت انحصاری بازاری است که تعداد زیادی تولیدکننده، محصولات خود را متمایز از یکدیگر به بازار عرضه می‌کنند. از ویژگی‌های محصولات ارائه شده در این بازارها نوع دسته‌بندی، برند و... است که متفاوت از یکدیگر و در واقع ناهمگن هستند. شرکت‌ها در اینگونه از بازارها با توجه به تنوع محصول و برند تا حدی از قدرت انحصاری در تعیین قیمت محصولات خود برخوردار هستند، اما این‌قدرت هرگز کامل نبوده و در معرض فشار رقابتی سایر رقبا اعم از رقابت بر سر قیمت، کیفیت و برند قرار دارد.


بازار خودرو ایران، رقابتی یا انحصاری؟

با بررسی ویژگی‌های ساختاری بازار خودرو در ایران و تطبیق آن با ساختار بازارها می‌توان ساختار بازار خودروی کشور را تشخیص داد. با بررسی ویژگی‌های ساختاری بازار خودروی ایران مشاهده می‌شود که درست است که یک نوع محصول در بازار خودرو ارائه می‌‌شود، اما محصولات ارائه شده در این بازار همگن نبوده و در واقع هر یک از شرکت‌های خودروسازی صاحب انواع خاص محصول و برند مخصوص خود هستند. علاوه‌بر این وجود دو خودروساز بزرگ و نیز تعدادی خودروساز کوچک و نیز حضور خودروهای وارداتی به روشنی نشانگر نبود شرایط انحصاری در این بازار است. در مورد خودروهای وارداتی درست است که تعرفه‌های بالایی بر واردات خودروی خارجی اعمال می‌شود، اما با این وجود، واردات خودرو در ایجاد فشارهای رقابتی در این بازار موثر بوده است. با توجه به این شرایط و وجود تولیدکنندگان با برندهای مختلف و ارائه محصولات با ویژگی‌های منحصر به فرد خود، نه می‌توان گفت که بازار خودرو کشور به معنای مطلق آن نه رقابتی و نه انحصاری است.


بلکه با توجه به ویژگی‌های بازار رقابت انحصاری به نظر می‌رسد بازار خودروی ایران گرایش بیشتری به سمت رقابت انحصاری دارد. خودروسازان هر یک از قدرت محدودی در قیمت‌گذاری محصولات خود برخوردارند، اما این قدرت از طریق فشار رقابتی خودروسازان دیگر و خودروهای وارداتی محدود شده است. اما با وجود همه این مباحث، یک چیز روشن است و آن اینکه شرایط رونق و رکود یک بازار مانند بازار خودرو به‌ویژه در کوتاه‌مدت مستقل از شرایط ساختاری آن بازار است. این در حالی است که رئیس شورای رقابت با استناد به شرایط رکودی حاکم بر بازار خودرو و کمبود تقاضا و همچنین افزایش عرضه استدلال می‌کند که این شرایط به رقابتی شدن بازار خودرو در سال‌جاری منتهی شده است. حال آنکه با دقیق‌تر شدن در تعریف بازارها و ساختار آنها می‌توان چنین نتیجه گرفت که اساسا رقابتی و انحصاری بودن آنها متاثر از شرایط رونق و رکود اقتصادی نبوده و تغییرات عرضه محصول و از طرف دیگر کمبود در تقاضای محصول ارتباطی به ساختار بازار به‌ویژه در کوتاه‌مدت نخواهد داشت.


ورود بلاموضوع و خروج دیرهنگام شورای رقابت از بازار خودرو

در واقع زمانی که شورای رقابت به قیمت‌گذاری بازار خودرو وارد شد، فلسفه تعیین قیمت محصولات خودروسازان توسط این شورا آن بود که ساختار بازار خودرو در ایران انحصاری است. حال آنکه با توجه به عدم تطبیق ویژگی این بازار با ویژگی‌های بازار انحصاری، این انگاره از ابتدا اشتباه و دخالت شورای رقابت برای تعیین قیمت محصولات خودروسازان با خطای شناختی همراه بود. نتیجه این اشتباه، بروز جدال‌های بی‌پایان خودروسازان و شورای رقابت بر سر تعیین قیمت، ارائه فرمول‌های ناکارآمد برای تعیین قیمت خودرو و تشدید ناکارآمدی بازار خودرو در تطبیق عرضه و تقاضا بود. عقب‌نشینی اخیر شورای رقابت در بحث قیمت‌گذاری خودرو، شاید نتیجه بروز همین ناکارآمدی‌ها در فرمول‌های قیمت‌گذاری شورای رقابت است. فرمول قیمت‌گذاری شورای رقابت در شرایط فعلی با توجه به نرخ تورم، نتیجه‌ای جز افزایش قیمت خودرو را به دست نمی‌دهد، در حالی که واقعیت‌های بازار خودرو در حال حاضر با توجه به بروز مازاد عرضه، با چنین نتیجه‌ای سازگار نیست. بله، بازار خودروی کشور، بازاری انحصاری نیست، اما این موضوع در سال‌جاری و در نتیجه بروز مازاد عرضه به وجود نیامده، بلکه پیش از این نیز بازار خودرو انحصاری نبود. با این تفاسیر، پذیرش واقعیت‌های بازار خودرو از سوی شورای رقابت و تصمیم این نهاد برای خروج هرچه سریع‌تر از قیمت‌گذاری خودرو را اگرچه دیر به وقوع پیوست، اما باید به فال نیک گرفت.