حسین فرحی

معاون پیشین وزیر امور خارجه

وضعیت سفر به مکه مکرمه برای انجام مناسک حج واجب یا عمره مفرده به‌طور کلی با سفر به هر نقطه از جهان کاملا متفاوت است، به‌عنوان مثال وقتی شما به کشوری مانند فرانسه به‌عنوان توریست یا تاجر یا حتی به‌عنوان دانشجو سفر می‌کنید به‌طور طبیعی برای دولت میزبان (یا اصطلاحا پذیرنده) وظایف و مسوولیت‌هایی ایجاد می‌شود که یک نوع تعهد عمومی است مثل تعهد شهروندی، یعنی کار‌هایی را در قبال این فرد میهمان مانند شهروندان خود باید دولت پذیرنده انجام دهد.


اما در سفر‌های جمعی موضوع خاص‌تر و حساس‌تر است به‌خصوص سفر به عربستان به‌ویژه آن هم در ایام مناسک حج که همه ساله در زمان مخصوص (ماه‌های قمری ذالقعده و ذالحجه) بیش از یک ملیون و پانصد هزار نفر از سراسر کشورهای اسلامی برای انجام یک فریضه مهم دینی به‌صورت دسته‌جمعی و با برنامه‌ریزی قبلی اعزام می‌شوند. کشور میزبان علاوه بر بهره‌مند شدن از منبع درآمدی سرشار از این میزبانی بزرگ و خاص،‌‌ براساس اصول و عرف رایج در حقوق بین‌الملل، وظایفی نیز برعهده خواهد داشت و همچنین مسوولیت مهمی نسبت به اتباع خارجی نیز بر عهده این کشور پذیرنده است. دولت عربستان در این میزبانی بزرگ تعهدات فراوانی دارد که این تعهدات فقط در کسب در‌آمدهای مستقیم و غیر‌مستقیم از این میزبانی خلاصه نمی‌شود، بلکه باید حداکثر تلاش خود را در انجام وظایف خود براساس اسناد حقوق بشر، موضوع آزادی مسافرت و مواد میثاق بین‌المللی مجمع عمومی و... به جا آورد، استاندارد‌ها را رعایت کند و حقوق افراد را محترم شمارد. از آنجا که بر اساس اصول و قواعد آمره‌ بین‌المللی حاکمیت کشورها مورد احترام بوده و کشورها از هرگونه دخالت اعم از مستقیم و غیر‌مستقیم در امور یکدیگر منع شده‌اند، بنابراین عملا دولت‌های فرستنده مسوولیت مستقیم اتباع خویش (زائران) را بر عهده‌ دولت میزبان می‌گذارند. بنابراین بدون هیچ شائبه‌ای بر مبنای اصول مذکور، تعهد دولت میزبان از لحاظ حقوقی در قبال اتباع کشورهای دیگر که به‌طور قانونی وارد کشورش می‌شوند، مشخص است. اما در حج امسال دو حادثه مرگبار در شهر مقدس مکه اتفاق افتاد که اولین آن سقوط جرثقیل در مسجد‌الحرام و دیگری فاجعه تاسف‌برانگیز منا بود. بررسی‌های مقدماتی و خبر‌های مستند منتشر شده حکایت از عدم مدیریت و بی‌تدبیری مسوولان و کارگزاران عربستان، در اداره مناسک حج دارد و حتی چند روز پس از این حادثه مرگبار، مع‌الاسف عملیات نجات مجروحان و مصدومان توسط کارگزاران و ماموران امدادی سعودی خاتمه نیافته است و خروج مجروحان از معرکه و جدا‌سازی آنها از کشته شدگان و... به کندی صورت می‌گیرد، که متاسفانه این بی‌تدبیری‌ها نیز منجر به افزایش آمار کشته‌شدگان شده و عمق این فاجعه‌‌ انسانی و ضد حقوق بشری لحظه به لحظه در حال افزایش است.


چندمین جنایت آل‌سعود علیه مردم شریف ایران

اما در این میان، خبر کشته شدن بیش از ۱۵۰ نفر از هموطنان موحدمان و مفقود شدن بیش از ۳۵۰ نفر و مصدوم و مجروح شدن صدها نفر غم جانکاهی را بر ملت شریف ایران تحمیل کرد که این نوع رفتار از سوی سعودی‌ها علیه مردم شریف ایران چندان بی‌سابقه نبوده است. از حافظه تاریخی و خاطر ملت بزرگ ایران هنوز وقایع حج خونین سال ۶۶ شمسی که منجر به شهادت صدها زائر زن، مرد، پیر، سالخورده و جوان بی‌دفاع کشورمان شد یا موضوع تجاوز وحشیانه دو مامور پست سعودی در فرودگاه جده به نوجوانان معصوم کشورمان در ماه‌های اخیر، پاک نشده است و حادثه روز پنج‌شنبه دوم مهرماه جاری (۱۳۹۴) مطابق با روزعید قربان و در مناسک حج با بی‌تدبیری و بی‌کفایتی مسوولان ذی‌ربط سعودی متاسفانه در اثر شدت ازدحام، ترس و وحشت بر حاجیان مستولی شده و فرار آنها نیز برای نجات ثمری جز زیر دست و پا ماندن یکدیگر [مانند روز تلخ کشتار در حج خونین] نداشته و بالاخره لحظاتی سخت و دشوار و با محنت‌های شدید به وقوع پیوست نیز صفحه‌ای دیگر از ظلم هیات حاکمه سعودی و کارگزاران اجرایی آن علیه ملت و کشور عزیزمان را رقم زد. این غم جانکاه ساعات شیرین باقیمانده ازعید قربان را از خیلی‌ها در ایران و کشورهای مصیبت‌زده به‌خصوص خانواده‌های داغدار آنان ربود و عید را با مدیریت سوء و نابخردانه آل سعود به عزا تبدیل کرد. حال سوالات زیاد و مهمی مطرح هست؛ از جمله اینکه چه باید کرد؟ قبلا در مقابل این جنایات چه کردیم؟ و این‌بار چه خواهیم کرد؟ آیا قرار است اقدامات نتیجه‌داری صورت پذیرد یا خیر؟ قبل از پاسخ به این سوالات یاد‌آور می‌شود که هر گونه اقدام حقوقی می‌تواند تنها به ملت بزرگ ایران ختم نشود بلکه همه مسلمانان و به‌خصوص مسلمانان کشورهای مصیبت‌زده در این فاجعه را در بر گیرد.زیرا همه آنها دارای نفع بوده و می‌توانند واکنش نشان دهند و در واقع موضوع منحصر به یک ملت ومملکت نمی‌شود، بلکه به یک جمع بزرگ برمی‌گردد و عکس‌العمل آنان در هر سطحی که باشد، قطعا بی‌تاثیر نخواهد بود.


در راستای تنویر افکار عمومی این اقدامات می‌تواند مفید به فایده باشد:


۱- نامه به دبیر کل سازمان ملل متحد و توجه دادن وی به عمق فاجعه و سوء مدیریت سعودی‌ها و حداقل محکومیت دولت سعودی در اثر فشار افکار عمومی و عدم سکوت سازمان ملل متحد در این زمینه، همچنین توجه دادن سعودی‌ها در سطح بین‌المللی به وظایف خویش با استناد به قوانین بین‌المللی یا حتی طرح این موضوع در مجمع عمومی سازمان ملل.


2- درخواست تشکیل جلسه فوق‌العاده سازمان همکاری‌های اسلامی برای بررسی دلایل این حادثه و پیگیری و شناسایی مجرمان و مجازات آنها و همچنین درخصوص مدیریت همه‌جانبه مسلمانان در امر حج (گر‌چه متاسفانه به‌دلیل آنکه مقر این سازمان در جده بوده و قدرت پولی و نفوذ مالی این کشور نیز در این سازمان بسیار بالا است، بنابراین بعید است به تصمیم مستقل یا آرای آزادانه‌ای از کشورهای عضو در چنین اجلاسی رسید). و اما در پاسخ به سوالات مطروحه خوشبختانه مقام معظم رهبری در اولین لحظات با پیام خویش چارچوب اقدامات را به درستی تبیین فرمودند، سپس رئیس‌جمهوری دستورات لازم را برای اجرای منویات رهبری ابلاغ کردند و بالاخره همه سازمان‌ها و مسوولان ذی‌ربط در حال اتجام وظیفه هستند که در این رهگذر نکاتی چند در برای مساعدت به اقدامات مذکور پیشنهاد می‌شود:


۱_ از آنجا ‌که در چنین اجتماعاتی ریسک وقوع حوادث و سوانح انسانی بالا است به همان میزان مسوولیت دولت عربستان در حفظ ایمنی و امنیت حجاج بیشتر است که باید مورد تاکید باشد.

۲_ برای ریشه‌یابی این فاجعه انسانی لازم است یک کمیته حقیقت‌یاب مرکب از کارشناسان بین‌المللی یا کارشناسانی از سازمان همکاری‌های اسلامی تعیین شوند که ترجیحا از کارشناسان محلی و نهادهای دولتی عربستان یا تحت نفوذ آنها نباشند.

۳_ با رایزنی‌های دیپلماتیک وزارت امور خارجه دولت‌های اسلامی آسیب دیده، بر تعهد دولت عربستان سعودی برای تامین امنیت حجاج به‌ویژه در چارچوب حقوقی و بین‌المللی پافشاری بیشتری کنند.

۴_ اقدام هماهنگ کشورهای اسلامی در محدود‌سازی تعداد حجاج اعزامی به‌دلیل عدم توان مدیریتی و بهینه اداره کردن مراسم از سوی دولت سعودی در دستور کار مذاکرات قرار گیرد.

۵_ با توجه به اینکه آل‌سعود برای انحراف افکار مسلمانان از جنایات خود در یمن از وقوع چنین حوداثی مانند آنچه در منا گذشت آسوده خاطر نباشد و به پیگیری‌های جهان اسلام وقعی گذارد باید در راستای تنویر و تهییج افکار عمومی در جهان اسلام گام‌های بیشتری برداشته شود.

۶_ کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در جده با مشورت حقوقدانان ممتاز و وکلای مبرز در مقام اقامه دعوی حتی در دادگاه‌های عربستان نیز غافل نباشند و به‌نحو مقتضی اقدام کنند.

۷_ اعمال حمایت جدی‌تر دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران از شهروندان خویش براساس مقررات بین‌المللی در مقابل دولت سعودی همچنان با قوت بیشتر ادامه یابد.

۸_ مکاتبه هر چه سریع‌تر دولت جمهوری اسلامی ایران با دبیر کل سازمان ملل، شورای حقوق بشرسازمان ملل، دبیر کل یونسکو و.... با تاکید بر حاکمیت مسوول و پاسخگو در عصر حکمرانی مطلوب و حاکمیت قانون در جامعه جهانی صورت پذیرد.