بیانیه تاریخی ایران و غرب عکس: ‌ایسنا

حمیدرضا آریان‌پور- لوزان، سوئیس: توافق جامع هسته‌ای میان ایران و ۶ قدرت جهانی حاضر در گروه ۱+۵ هنوز امضا نشده است، اما گفت‌وگوهای لوزان نشان می‌دهد که رسیدن به چنین موقعیتی دور از ذهن نیست. اهمیت مذاکرات هسته‌ای هفته گذشته در لوزان سوئیس میان تهران با پنج کشور دارای حق وتو در شورای سازمان ملل متحد به علاوه آلمان را می‌توان آشکارا در واقعیت‌هایی دید؛ جدا از اینکه مباحث مطرح در نشست‌های پرشمار مقام‌های ارشد طرف‌های درگیر، امنیتی و سیاسی و از این رو مهم است، ۸ روز حضور مداوم جان کری، وزیر امور خارجه ایالات‌متحده در لوزان و شکسته شدن رکورد ساعات مذاکره یک وزیر خارجه آمریکا از زمان جنگ جهانی اول در این مذاکرات نشان می‌دهد که طرفین اراده کرده‌اند تا ژوئن ۲۰۱۵، تیرماه پیش رو، توافق را نهایی کنند. مذاکرات لوزان با خوش‌بینی بسیار زیاد افکار عمومی آغاز شد. روزنامه‌نگاران، خبرنگاران و کارشناسان ایرانی و غیرایرانی حاضر در این مقصد گردشگری کوه‌های آلپ، تقریبا همه از زمان آغاز حضور در لوزان نسبت به برداشته شدن گامی دیگر در مسیر رسیدن به توافق جامع خوش‌بین بودند. گروه کارکشته وزارت خارجه ایران که بسیار از سوی رسانه‌های غربی مورد ستایش قرار گرفته چنانکه در مسیر هوایی تهران به ژنو به خبرنگاران داخلی اعلام کرد با هدف نهایی کردن راه‌حل‌ها به لوزان رفت تا با ایجاد تفاهم میان طرفین، توافق جامع و یک مرحله‌ای تا چندی دیگر ممکن شود. اما آنچه در سخنان اعضای این گروه پیش از رسیدن به ژنو آشکار بود این که ایران نه به دنبال «توافق» بلکه به دنبال «توافق خوب» است، توافقی که اکنون با تایید راه‌حل‌ها از سوی همه در دسترس قرار گرفته است. با این همه خوش‌بینی اولیه حاضران در حاشیه مذاکرات، امری پیوسته نبود.

فضای لوزان

روزهای نخست مذاکرات که آمدن وزرای خارجه گروه ۱+۵ را همراه داشت، روزهای اوج خوش‌بینی بود، اما با نزدیک شدن به ۳۱ مارس، روزی که طرف غربی آن را ضرب‌الاجل در نظر گرفته بود، نگرانی‌هایی میان کسانی که گفت‌وگوها را دیده‌بانی می‌کردند رخ نمود. کمرنگ شدن خوش‌بینی‌ها در ساعات پایانی روز ۳۱ مارس تشدید شد، گرچه اشاره به اینکه نیمه شب ۳۱ مارس در آمریکا-کشوری که بسیاری آن را طرف اصلی ایران در مذاکرات می‌دانند- برابر با صبح روز نخست آوریل در سوئیس است امید‌ها به نتیجه دادن گفت‌وگوها تا صبح این روز را تشدید کرد. اما این اتفاق هم نیفتاد تا مذاکرات تا ظهر پنج‌شنبه به وقت محلی تمدید شود. آنچه پیش از روز پنج‌شنبه بدبینی‌ها را افزایش داد، عدم تایید مواضع خوب اعلام شده از سوی ایران و روسیه بود مبنی بر اینکه مذاکرات به گام‌های پایانی نزدیک شده است. آنچه به این امر دامن زد سابقه وارونه شدن جو مذاکرات در نشست‌های آذرماه ۹۳ در وین بود. سوم آذر ماه ۹۳، دومین مهلت قانونی طرفین درگیر در مذاکرات برای رسیدن به راه‌حل مشترک بود، ضرب‌الاجلی که بر پایه برنامه اقدام مشترک تعیین شده بود. روزهای نخست آذرماه نیز روزهای اوجگیری خوش‌بینی بود، اما به دنبال هفت روز مذاکرات فشرده و حساس «وین ۱۰» طرفین تصمیم گرفتند گفت‌وگوهای هسته‎ای را در دو مرحله تمدید کنند، تمدیدی که در داخل و خارج واکنش‌هایی منفی دریافت کرد. نخستین مهلت مربوط به ۱۱ فروردین بود برای رسیدن به توافق سیاسی و دومی تاریخ ۹ تیر برای دستیابی به توافقی جامع. ضرب‌الاجل ۱۱ فروردین با تاخیری اندک رعایت شد، با اشاره باراک اوباما به گروه مذاکره‌کننده آمریکا برای ادامه مذاکرات پس از نیمه شب ۳۱ مارس. حالا بیانیه‌ای در دسترس است که محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران و فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا آن را قرائت کرده و فرانک والتر اشتاین مایر وزیر امورخارجه آلمان، جان کری وزیر خارجه آمریکا، فیلیپ هاموند وزیر خارجه بریتانیا، لوران فابیوس وزیر خارجه فرانسه، سرگئی ریابکوف، معاون وزیر خارجه روسیه و ژانگ مین معاون وزیر امورخارجه جمهوری خلق چین، با حضور خود بر آن مهر تایید زده‌اند. جان کری، وزیر خارجه آمریکا در واقع با سخنان مفصل خود در همان جلسه که بلافاصله پس از سخنرانی رئیس‌جمهور آمریکا انجام شد، بر تلاش همه برای رسیدن به توافق جامع صحه گذاشت. فعلا خبری از توافق جامع نیست؛ اما راهکارهای مورد اشاره در بیانیه تفاهم لوزان گام بزرگی در همین مسیر است. چنانکه در بیانیه ظریف-موگرینی اشاره شده، «اکنون می‌توان مجددا نگارش متن توافق نهایی و ضمایم آن را با بهره گرفتن از راه‌حل‌هایی که در مذاکرات لوزان به آنها دست پیدا شده، شروع کرد.»

بیانیه تفاهم

آنچه در بیانیه جلب توجه می‌کند نخست موارد مربوط به نحوه فعالیت‌های هسته‌ای ایران و دوم نحوه رفع تحریم‌ها در صورت امضای توافق جامع در تیرماه است. براساس بیانیه پایانی مذاکرات لوزان، «فردو از یک سایت غنی‌سازی به یک مرکز هسته‌ای، فیزیک و فناوری تبدیل خواهد شد. در این مرکز همکاری بین‌المللی در حوزه‌های تحقیق و توسعه مورد توافق مورد تشویق قرار خواهد گرفت... رآکتور تحقیقاتی پیشرفته آب سنگین در اراک با همکاری مشترک بین‌المللی بازطراحی و نوسازی خواهد شد؛ به گونه‌ای که پلوتونیوم با قابلیت تسلیحاتی در آن تولید نشود. بازفرآوری صورت نخواهد گرفت و سوخت مصرف شده صادر خواهد شد.» همزمان مجموعه تدابیری برای نظارت بر اجرای مفاد «برجام»(برنامه جامع اقدام مشترک) و اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی مورد توافق واقع شده است. چنانکه اعلام شده آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از فناوری‌های مدرن نظارتی استفاده خواهد کرد و از دسترسی‌های توافق شده بیشتری از جمله به منظور روشن کردن موضوعات گذشته و حال برخوردار خواهد شد. همچنین ایران در همکاری‌های بین‌المللی در حوزه انرژی هسته‌ای صلح‌‌آمیز مشارکت خواهد کرد که می‌تواند شامل ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای و رآکتورهای تحقیقاتی شود. یک حوزه مهم دیگر، همکاری در زمینه ایمنی و امنیت هسته‌ای است. اما تعهدات طرف مقابل درصورت نهایی شدن برنامه اقدام مشترک نیز بسیار خواندنی است. براساس بیانیه‌ای که روز ۱۳ فروردین خوانده شد، «اتحادیه اروپایی، اعمال تحریم‌های اقتصادی و مالی مرتبط با هسته‌ای خود را خاتمه خواهد داد و ایالات‌متحده نیز اجرای تحریم‌های مالی و اقتصادی ثانویه مرتبط با هسته‌ای را همزمان با اجرای تعهدات عمده هسته‌ای ایران به نحوی که توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی راستی آزمایی شود، متوقف خواهد کرد.» مهم‌تر اینکه «یک قطعنامه جدید شورای امنیت سازمان ملل متحد صادر خواهد شد که در آن برجام تایید شده، کلیه قطعنامه‌های قبلی مرتبط با موضوع هسته‌ای لغو خواهد شد و برخی تدابیر محدودیت ساز مشخص، را برای یک دوره زمانی مورد توافق، لحاظ خواهد کرد.» این راهکاری است که با جدیت تیم همراه دکتر ظریف حاصل شده و در صورت رسیدن به سرانجام تیرماه می‌تواند روند گذشته را ترمیم کند. سخنان باراک اوباما مبنی بر تاریخی خواندن تفاهم لوزان نیز نشانه اراده طرف مقابل برای به سرانجام رساندن مذاکراتی است که می‌تواند برگ برنده دموکرات‌ها در انتخابات بعدی ریاست جمهوری باشد.

واکنش طرف‌های مذاکره

باراک اوباما درست پس از پایان قرائت بیانیه به‌صورت زنده بر صفحه تلویزیون‌ها ظاهر شد و گفت: «در ازای اقدامات ایران، جامعه بین‌المللی توافق کرده است که شماری از تحریم‌های مشخص ایران را لغو کند؛ تحریم‌هایی که آمریکا و جامعه بین‌المللی توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد ضدایران اعمال کرده است. این لغو تحریم‌ها به‌صورت مرحله‌ای و همزمان با اقدام ایران درباره مفاد توافق خواهد بود... اگر بتوانیم این توافق را صورت دهیم و ایران به چارچوبی که مذاکره‌کنندگان ما با آن توافق کنند پایبند باشد، می‌توانیم یکی از بزرگ‌ترین تهدید‌های پیش روی امنیت آمریکا را به‌صورت صلح‌‌آمیز برطرف کنیم...چارچوب حاضر نشان می‌دهد اگر ایران از الزامات بین‌المللی خود تبعیت کند بار دیگر می‌تواند کاملا به جامعه ملل ملحق شود و از این طریق استعداد فوق‌العاده و آرزوی مردم ایران برآورده می‌شود و این برای ایران و برای جهان خوب خواهد بود.» وزیر خارجه آلمان نیز از توافق ایران و گروه ۱+۵ ابراز خشنودی کرد و گفت کشورش برای رفع تحریم‌های ایران تلاش خواهد کرد. لوران فابیوس که طرف سرسخت مذاکرات لوزان و وین بود گفته که در صورت تعهد ایران اوضاع به حالت اول بر خواهد گشت. فیلیپ هاموند، هم پنج‌شنبه شب ضمن استقبال از بیانیه اعلامی گفت: «این مبنایی برای یک توافق خیلی خوب است.» وزارت امور خارجه روسیه هم در بیانیه‌ای اعلام کرده که «توافق هسته‌ای بر امنیت خاورمیانه تاثیر مثبت می‌گذارد.» وانگ یی، وزیر امور خارجه چین نیز روز جمعه گفت: «این خبر خوبی برای جهان مدرن محسوب می‌شود.» واضح است که بان‌کی مون، دبیرکل سازمان ملل هم از بیانیه لوزان استقبال کرده است. تنها کسی که علنا مخالفت خود را اعلام کرده بنیامین نتانیاهو است. حتی عربستان هم دست کم در ظاهر واکنش خوبی نشان داده است. ملک سلمان شاه سعودی ابراز امیدواری کرده است که دستیابی به توافق نهایی قدرت‌های جهانی با ایران، موجب تقویت امنیت منطقه و جهان شود. ترکیه نیز که زمانی همراه برزیل برای پایان پرونده هسته‌ای ایران دست به اقداماتی زده بود، گفته که از این وضعیت خوشحال است. تنها نتانیاهو است که گفته «توافق را نمی‌پذیرد.» آشکار است که حالا تقریبا همه راضی‌اند، از مقامات گرفته تا خبرنگارانی که در لوزان از اینکه بالاخره خبر مهمی برای مخابره داشتند شادمان بودند. اما راه درازی در پیش است. ماه‌های پیش رو ماه‌های برگزاری نشست‌هایی متعدد خواهد بود، نشست‌هایی که میوه آنها می‌تواند توافق جامع و بهبود اقتصادی باشد.