ریشه انحرافات از اقتصاد بدون نفت

دنیای اقتصاد: وزیر امور اقتصادی و دارایی «نرخ رشد اقتصادی پایین»، «نقش بسیار پایین رشد بهره‌وری در رشد اقتصادی» و «نوسانات رشد اقتصادی» را به عنوان ۳ ویژگی اقتصاد ایران معرفی کرده و معتقد است ریشه‌ همه‌ این مشکلات، در وابستگی به درآمدهای نفتی است. در حالی که اقتصاد ایران از موضوع وابستگی به درآمدهای نفتی رنج می‌برد وزیر اقتصاد عبور از این وضعیت ۴ مرحله «شناخت و درک مشترک نسبت به پدیده وابستگی به نفت»، «عزم مشترک بین همه نهادها و مسوولان کشور»، «اقدام مشترک» و «نظارت مشترک» را ترسیم کرده است. دکتر علی طیب‌نیا در گفت‌وگویی با پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری اشکالات و معایب اقتصاد نفتی را بررسی کرد. طیب‌نیا با بیان اینکه وابستگی اقتصاد ایران به نفت پدیده‌ای سطحی نیست که با اقدامات و تصمیمات کوتاه‌مدت حل‌وفصل شود، گفت: این موضوع مشکلی ساختاری و بنیادین است که آثار آن در همه ابعاد اجتماعی، سیاسی و اقتصادی قابل مشاهده است.

۴ راه کاهش وابستگی به نفت

وی ادامه داد: حل چنین عارضه‌ عمیقی مستلزم این است که در مرحله اول به «شناخت و درک مشترک» نسبت به پدیده وابستگی به نفت دسترسی پیدا کنیم. در مرحله دوم، باید «عزم مشترک» بین همه نهادها و مسوولان کشور برای مقابله با این پدیده به وجود آید و سپس «اقدام مشترک» و در نهایت، «نظارت مشترک» بر حُسن اجرای این تصمیمات و اقدامات صورت بگیرد.

طیب‌نیا با بیان اینکه در حوزه درک مشترک، اگرچه در سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری احکام روشن و بسیار شفافی وجود دارد و هرچند ایشان از سال‌ها پیش بحث ضرورت قطع وابستگی اقتصاد ایران به نفت را بیان کردند، اما به نظر می‌رسد هنوز در بین همه آحاد مردم و ارکان نظام درک مشترکی نسبت به این موضوع وجود ندارد، افزود: شاید به همین دلیل است که با تغییر دولت‌ها و مجلس‌ها، ما شاهد تغییر رویکردها به‌صورت جدی هستیم.

وزیر اقتصاد ادامه داد: به‌عنوان مثال، در یک برنامه، تلاش برای کاهش وابستگی به نفت تا حدودی به‌صورت موفق صورت می‌گیرد و در دولت بعدی مجددا به‌صورت جدی مطرح می‌شود که نفت باید سر سفره‌ مردم بیاید و در بودجه‌ دولت هزینه شود. به این ترتیب، ما از رویکردهای اصولی، فاصله جدی می‌گیریم. این به معنای آن است که ما هنوز به درک مشترکی نسبت به ضرورت قطع وابستگی به درآمدهای نفتی و آثار و هزینه‌هایی که این وابستگی بر اقتصاد ایران تحمیل می‌کند، نرسیده‌ایم.

وی با بیان اینکه حساب ذخیره ارزی با این هدف تشکیل و تاسیس شد که یکی از آثار سوء وابستگی به درآمد نفتی را حذف کند یا کاهش دهد، به دولتی بودن اقتصاد کشور و اندازه کوچک بخش خصوصی اشاره کرد و گفت: به همین دلیل، قرار شد که حسابی با عنوان حساب ذخیره ارزی تشکیل شود، مازاد درآمدهای نفتی نسبت به یک سطح متوسط مطمئن به این حساب واریز شود و از محل وجوهی که در حساب ذخیره ارزی وجود دارد، طرح‌ها و پروژه‌های موجه بخش خصوصی تامین مالی شود. متعاقبا صندوق توسعه ملی تشکیل شد و قرار شد سهم فزاینده‌ای از درآمدهای نفتی به این صندوق واریز شود و مجددا منابع برای توسعه بخش خصوصی مورد استفاده قرار بگیرد. متاسفانه به منابع حساب ذخیره و صندوق توسعه دست‌اندازی‌های متعددی صورت گرفت. وزیر اقتصاد درباره راهکارهای لازم برای کاهش وابستگی اقتصاد به درآمدهای نفتی تاکید کرد: در مرحله اول همه‌ ارکان اعم از دولت، مجلس، قوه‌ قضائیه و مجمع تشخیص مصلحت باید به درک مشترکی برسند و تحت شرایطی، قطع وابستگی به نفت را به‌عنوان هدف اصلی و اصولی تلقی کنند. وی ادامه داد: در مرحله دوم ما باید به عزم مشترکی برسیم. معنای عزم مشترک با هدف‌گیری فرق می‌کند. درست است که در قانون برنامه یا در سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری، روی قطع وابستگی به درآمدهای نفتی هدف‌گذاری شده است، اما هنوز این موضوع مهم به‌صورت عزم ملی درنیامده است.

ویژگی‌های اقتصاد ایران

وزیر اقتصاد درباره آسیب‌های اقتصاد وابسته به درآمدهای نفتی با اشاره به «نرخ رشد اقتصادی پایین»، «نقش بسیار پایین رشد بهره‌وری در رشد اقتصادی» و «نوسانات رشد اقتصادی» به عنوان ۳ ویژگی اقتصاد ایران، گفت: ریشه‌ همه‌ این مشکلات، در وابستگی به درآمدهای نفتی است. وی ادامه داد: به‌جای اینکه اقتصاد در دست خود مردم باشد و مردم آن را اداره کنند، دولت همه‌ تصمیم‌گیری‌های اقتصادی را انجام می‌دهد و بنگاه‌های بزرگ اقتصادی را مدیریت می‌کند. یکی از دلایل سطح پایین بهره‌وری در اقتصاد ایران، وابسته به همین موضوع اندازه‌ بزرگ دولت و اندازه کوچک بخش خصوصی است. وی با بیان اینکه در دوره‌های کمبود درآمدهای نفتی، دولت‌ها به‌ناچار و تحت اجبارهای موجود، مجبور می‌شدند که بحث کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی را مطرح و به دنبال آن حرکت کنند، گفت: اما هربار درآمد نفتی افزایش پیدا می‌کند، دولت‌ها نمی‌توانند از تمنای استفاده و دست‌اندازی به درآمدهای نفتی و دادن خدمات بیشتر به مردم خودداری کنند. درآمد نفتی درآمدی سهل‌الوصول است و به‌سادگی در دوران وفور درآمدهای نفتی به دست می‌آید. پس می‌توان آن را در جامعه هزینه کرد و با این کار، محبوبیت و مشروعیتی را به‌طور موقت به دست آورد؛ هرچند آثار و هزینه‌های آن در بلندمدت بر اقتصاد کشور بسیار شدید و کمرشکن است. وی با بیان اینکه کشورهایی هستند که توانسته‌اند آثار منفی بهره‌مندی از درآمدهای سرشار طبیعی را به حداقل ممکن برسانند و آن را به نعمت تبدیل کنند، تصریح کرد: کشورهای معدودی در دنیا وجود دارند که توانستند از این منابع طبیعی استفاده موثر و مفید کنند. این کشور‌ها معمولا قبل از اینکه از درآمد نفتی برخوردار شوند، به توسعه اقتصادی دسترسی پیدا کرده بودند. وی با بیان اینکه «اصلاح ساختار» فرآیندی زمانبر است و یقینا در کوتاه‌مدت نمی‌توان به همه موارد آن دست یافت، تاکید کرد: به هر حال ما نیز از یک زمانی باید به‌صورت جدی شروع کنیم. ممکن است این کار ابتدا آثار رفاهی منفی در جامعه داشته باشد، چون طبیعی است که رانتی در جامعه به‌صورت غیرهدفمند توزیع می‌شده است و حال می‌خواهیم این را به‌ سمت فعالیت‌های اقتصادی مولد و سازنده هدایت کنیم. اما این به آن معنا نیست که باید از این سیاست‌ها عدول کنیم.

واقعیت‌های اقتصاد ایران

وی با بیان اینکه ما چند واقعیت را باید بپذیریم، گفت: یک، به دلیل تحریم، میزان درآمد ما کاهش پیدا کرده و میزان صادرات نفت به تقریبا نصف دوران قبلی رسیده است. دو، همین درآمدهای محدود نفتی هم به‌صورت کامل برای ما قابل استفاده نیست. به دلیل تحریم، محدودیت‌ها و قیودی روی این درآمدها وجود دارد که نمی‌شود به‌سادگی از آنها استفاده کرد. سوم اینکه قیمت نفت به‌شدت کاهش پیدا کرده است.

وی ادامه داد: بر همین اساس قطعا ما نمی‌توانیم روال هزینه‌کرد بودجه‌ خودمان را مشابه سال‌های قبل ادامه دهیم. باید تغییری اساسی در سیاست‌های خودمان بدهیم و با این فشارها که من فکر می‌کنم با هدف به زانو درآوردن ملت ایران طراحی و تحمیل شده است، باید سعی کنیم آثار آن را به حداقل ممکن برسانیم.

وزیر اقتصاد تصریح کرد: متاسفانه طی سال‌های گذشته، در شرایطی که شعار کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی را می‌دادیم، به‌طور مرتب اندازه‌ دولت را بزرگ و بزرگ‌تر و تعداد بی‌شماری کارمند برای دستگاه‌های دولتی استخدام کردیم. مدام شاهد تصویب قوانینی هستیم که بار مالی اضافی برای دولت ایجاد می‌کند. به نظرم باید جلوی همه اینها را بگیریم. طیب‌نیا با بیان اینکه دغدغه مقام معظم رهبری این است که ما بتوانیم به رشد اقتصادی مستمر و پایداری دسترسی پیدا کنیم که متکی بر استفاده از دانش و فناوری‌های نوین باشد، گفت: این نکته در دستورات و بیانات ایشان تحت عنوان «اقتصاد دانش‌بنیان» به‌وضوح مشاهده می‌شود. حمایت معظم‌له از فناوری‌های جدید واقعا کم‌نظیر است و تاثیر معناداری در رشد دانش نوین در ایران دارد.

ریشه انحرافات از اقتصاد بدون نفت