میثم هاشم‏خانی «کاهش آسیب‏پذیری شهروندان در برابر فقر»، محور اصلی گزارش امسال توسعه انسانی ملل متحد (HDR) است. گزارشی ۲۲۵ صفحه‏ای که دو روز پیش از سوی سازمان ملل متحد منتشر شد. متن این گزارش که هم‏اکنون در سایت UNDP موجود است، به زبانی ساده و روان نوشته شده و با توجه به تاکید ویژه گزارش امسال بر مقوله «سیاست‏های کاهنده فقر و آسیب‏پذیری»، شایسته است کلیه پژوهشگران دغدغه‏مند در این حوزه، وقتی را برای مطالعه این گزارش جامع اختصاص داده و از نکات ارزشمند متعدد آن بهره‏مند شوند. اما در وسع این یادداشت مختصر، به چهار نکته سیاست‏گذارانه کوتاه و بسیار قابل تامل در گزارش توسعه انسانی ۲۰۱۴ اشاره می‏کنم:

اول) یک‏سوم ایرانیان، «بی‏سواد» یا «کم‏سواد» هستند

براساس این گزارش، در میان ایرانیان بالای ۲۵ سال، ۳۵ درصد بی‏سواد یا کم‏سود (دارای تحصیلات ابتدایی) بوده و ۶۵ درصد تحصیلات راهنمایی یا بالاتر دارند؛ آماری که احتمالا می‌تواند برای ما تهران‏نشین‏هایی که عمدتا هم در دو، سه دهک بالایی درآمد (و نیز تحصیلات) قرار داریم، بسیار عجیب باشد. صدالبته افرادی که با آمارهای مربوطه در ایران آشنایی دارند، می‏دانند که همین آمار (با اختلافی ۲ درصدی) در سرشماری سال ۱۳۹۰ کل کشور نیز به دست آمد و در براساس داده‏های «بودجه خانوار» سال‏های اخیر نیز، درصد ایرانیان بی‏سواد و کم‏سواد، در چند سال اخیر کم‌وبیش در همین رقم ثابت بوده است. در مقایسه با رقم ۶۵ درصدی در ایران، جمعیت بالای ۲۵ساله دارای تحصیلات حداقل راهنمایی در مالزی ۶۹ درصد کل جمعیت را تشکیل می‏دهد، در اردن ۷۴ درصد، در روسیه ۹۱ درصد، در کشور آفریقایی بوتسوانا ۷۵ درصد، در مصر ۵۱ درصد و در عراق ۳۲ درصد. همچنین براساس گزارش توسعه انسانی ملل متحد، میانگین سال‏های تحصیلات برای ایرانیان بالای ۲۵ سال، معادل ۸/۷سال است؛ یعنی قدری پایین‏تر از اردن (۹/۹ سال)، ارمنستان (۸/۱۰ سال) و مالزی (۵/۹ سال) و قدری بیشتر از عراق (۶/۵ سال)، سوریه (۶/۶ سال) و مصر (۴/۶ سال). طبیعتا این آمار هم به ما پایتخت‏نشینان یادآوری می‏کند که ایران، بسیار بزرگ‏تر از تهران است.

دوم) بودجه‏های فقرزدایی متمرکز بر «سنین پایین‏تر» بسیار موفق‏ترند

فصل ۳ گزارش توسعه انسانی ملل متحد، بحث مشروحی را مطرح می‏کند که جمع‏بندی آن، این است: دولت‏هایی که برنامه‏های فقرزدایی خود را بر آموزش، سلامت و تامین امنیت غذایی کودکان و خردسالان متمرکز می‏کنند، نتایج فقرزدایانه به‏مراتب پایدارتری به دست می‏آورند (نمودار صفحه ۵۷ گزارش، این ایده را به شکلی جالب بیان می‏کند). این فصل از گزارش با اشاره به این تخمین که یک‏پنجم کودکان کشورهای در حال توسعه در ریسک سوءتغذیه قرار دارند، به دولت‏ها توصیه می‏کند که با طراحی برنامه‏های بهبود امنیت غذایی کودکان خانوارهای فقیر، در کنار برنامه‏های بهبود آموزش و سلامت کودکان، از تشدید حلقه معیوب «به‏ارث‏رسیدن فقر» در این خانوارها (فقر تغذیه‏ای در خردسالی _ فقر کمی و کیفی آموزشی در نوجوانی و جوانی _ فقر مهارت‏های حرفه‏ای / اجتماعی / ارتباطی در بزرگسالی _ درآمد اندک، پس‏انداز اندک و هزینه اندک برای آموزش و سلامت و تغذیه فرزندان) جلوگیری کنند.

سوم) توسعه انسانی متمرکز بر کودکان

یک صفحه از گزارش توسعه انسانی ۲۰۱۴، به یادداشت کوتاهی از «جیمز هکمن» (نوبلیست اقتصاد ۲۰۰۰ و استاد اقتصاد دانشگاه شیکاگو) اختصاص یافته است. هکمن با ارجاع به گزارش توسعه انسانی امسال اشاره می‏کند: «دغدغه سیاست‏گذاران عدالتگرا این است که تاثیر «تولد» در درآمد و رفاه فرد در بزرگسالی را به حداقل برسانند. طبیعتا این عادلانه نیست که فردی صرفا به دلیل تولد در یک خانواده فقیر، محکوم به زیستن در فقر تا آخر عمر باشد اما با استناد به جدیدترین پژوهش‏های اقتصادی و نیز روانشناختی، بخش بزرگی از شکاف بین توانایی‏های فرزندان خانواده‏های فقیر و ثروتمند، در سال‏های خردسالی و کودکی شکل می‏گیرد و در نتیجه جلوگیری از بروز این شکاف عمدتا در گرو سیاست‏های توسعه انسانی متمرکز بر کودکان و خردسالان است. توسعه ارائه آموزش پیش‏دبستانی با تاکید بر بهبود مهارت‏های اجتماعی و ارتباطی را می‏توان به‏عنوان یک راه‏حل سیاست‏گذارانه مهم در این زمینه مطرح کرد.»

چهارم) آمارهای باکیفیت؛ شتاب‏دهنده فقرزدایی

نکته آخر اینکه، «بیل گیتس» هم یادداشت یک‏صفحه‏ای خود برای گزارش توسعه انسانی ۲۰۱۴ را به «فقر آماری» اختصاص داده و تاکید کرده است: یکی از ریشه‏های شکست برنامه‏های فقرزدایی در کشورهای در حال توسعه، به «فقر آماری» در این کشورها مربوط می‏شود. در شرایطی‏که در این کشورها بسیاری از آمارهای مربوط به فقر آموزشی، فقر سلامت، فقر تغذیه و فقر درآمدی با کیفیتی پایین و بسیار نامنظم تولید می‏شوند، حتی بهترین اقتصاددانان هم نمی‏توانند به ارزیابی مناسب سیاست‏های فقرزدایی در این کشورها بپردازند و راه‏های بهبود این سیاست‏ها را تجزیه و تحلیل کنند.