دیپلماسی آینده ایران

محمدجواد ظریف: ایران روابط خود با آمریکا را از طریق تحدید اختلاف‌نظرهای موجود و جلوگیری از بروز تنش بیشتر و غیرضروری، حکیمانه مدیریت می‌کند و به تدریج از تنش‏‌ها می‌کاهد. با کشورهای اروپایی نیز با هدف احیای روابط پیشین وارد تعامل می‌شود. این فرآیند عادی‌سازی باید براساس احترام و منافع متقابل باشد و به موضوعات واجد علاقه مشروع طرفین بپردازد وزیر خارجه راهبردهای سیاست خارجی ایران را در مجله «شورای روابط خارجی آمریکا» تشریح کرد

احیای روابط با اروپا، تنش‌زدایی با آمریکا

محمد جواد ظریف*

سیاست خارجی بخشی خطیر در زندگی، رفتار و زمامداری تمام دولت-ملت‌ها به‌شمار می‏رود؛ اما در سال‌های اخیر به موازات پیچیده‏تر شدن روابط بین دولت‌ها، اهمیت آن حتی بیشتر نیز شده است. افزایش اجتناب‌ناپذیر در تعداد بازیگران بین‌المللی شامل سازمان‌های چندجانبه، بازیگران غیردولتی و حتی اشخاص، سیاست‏گذاری را پیچیده‏تر ساخته است. در عین حال استمرار فرآیند جهانی شدن - هرگونه که تصور و تعریف شود و چه ستایش شود و چه تقبیح - تاثیر گریزناپذیر خود بر سیاست خارجی دولت‌ها، اعم از بزرگ و کوچک، توسعه یافته یا در حال توسعه را بر جای نهاده است.

جمهوری اسلامی ایران از زمان تاسیس خود توسط یک انقلاب مردمی در سال ۱۹۷۹ با این چالش‏ها دست به گریبان بوده است. سیاست خارجی ایران در دوره بعد از انقلاب بر شماری از آرمان‌ها و اهداف محبوب مندرج در قانون اساسی کشور شامل حفظ استقلال ایران، تمامیت ارضی، امنیت ملی و نیل به توسعه ملی پایدار بلندمدت مبتنی بوده است. فراسوی مرزهای خود، ایران خواهان تقویت جایگاه منطقه‏ای و جهانی خود، پیشبرد آرمان‌هایش از جمله دموکراسی اسلامی، بسط روابط دوجانبه و چندجانبه؛ به‌ویژه با همسایگان مسلمان و کشورهای غیرمتعهد، کاهش تنش‏ها و مدیریت کردن اختلافات با دیگر دولت‌ها، پیشبرد صلح و امنیت در هر دو سطح منطقه‏ای و بین‏المللی از طریق کنشگری مثبت و ترغیب و پیشبرد تفاهم بین‏المللی از طریق گفت‌وگو و تعامل فرهنگی است.

ایران در جهان چندجانبه

از زمان پایان جنگ سرد و دنیای دو قطبی در اوایل دهه ۱۹۹۰، نظم جهانی دچار تغییر ساختاری عمده‌ای شده است؛ اما نظم جدید جاافتاده‏ای نیز هنوز به منصه ظهور نپیوسته است. همچون دیگر دوران‌های انتقالی در گذشته، وضعیت گذرا، پیچیده و نامطمئن امور بین‌‏المللی در حال حاضر به شدت مخاطره‌آمیز و چالشی است. پیچیدگی دوران‌های انتقالی پیشین معمولاناشی از رقابت‌های نظامی و حتی بروز جنگ علنی بین قدرت‌های عمده زمان بود. رقابت‌های کنونی نیز به‌طور مشابهی کاملا شدیدند، با این حال به چندین دلیل همچون تغییر شدید در فضای جهانی، تحول در ماهیت قدرت و نیز تنوع و تکثر بازیگران دولتی و غیردولتی، رقابت این روزها عمدتا شکلی غیرنظامی به خود گرفته است.

مفهوم قدرت که به‌طور سنتی با قدرت نظامی اندازه‏‌گیری می‏شد، به میزان قابل‌توجهی متحول شده است. اشکال جدیدی از نفوذ - اقتصادی، تکنولوژیک و فرهنگی - به منصه ظهور رسیده‌اند. به‌طور همزمان، تحولات در سطح مفهومی، مولفه‌های فرهنگی، هنجاری و معنایی قدرت را به صحنه آورده‌اند که موجب دسترسی تعداد بیشتری از بازیگران به منابع قدرت شده است. به‌علاوه نضج تدریجی چندجانبه‏گرایی در دوره بعد از جنگ دوم جهانی، بر اهمیت هنجارها و اجماع بین‏المللی افزوده است.

به‌رغم چنین تغییرات عمده‏ای در ساختار نظم جهانی، بازماندگان و بهره‏مندان از نظم پیشین تلاش کرده‏اند تا ویرانه گذشته را همچنان حفظ کنند. ظهور نظریه‏های آخرالزمانی در ایالات‌متحده در اواخر دهه ۱۹۸۰ و اوایل دهه ۱۹۹۰ ناظر به «پایان تاریخ» یا «برخورد تمدن‌ها» واکنشی شتابزده به خلأ «بی‏دشمنی» ناشی از پایان جنگ سرد و برآمدن جایگاه مسلمانان در صحنه جهانی بود. از طریق رشته‏ای از تلاش‌های اسلام هراسانه بعدی - که گاهی به مثابه سیاست رسمی دولتی مطرح می‏شد و به شیوه‌ها و اشکال مختلف به‌گونه‌ای سازمان یافته تعقیب می‌شد - برخی در غرب کوشیدند تا جهان اسلام را به‌عنوان دشمن ایدئولوژیک جدید در سطح جهانی القا کنند.

اما اکنون دنیا نه به سمت دوری و گریز، بلکه در مسیر به‌هم‌پیوستگی متقابل حرکت می‌کند. برخلاف وضعیت در گذشته، تعقیب سیاست‌های یکجانبه توسط قدرت‌های فائقه پیشین یا قدرت‌های جدید به وضعیت بن‏بست و فلج منجر شده است. امروزه، اکثر دولت-ملت‌ها، فارغ از وسعت خاک، قدرت، نفوذ یا دیگر ویژگی‌ها، به این درک رسیده‏اند که انزوا‏گرایی، چه ارادی و داوطلبانه باشد و چه تحمیلی، امتیازی محسوب نمی‌شود. عمل جمعی و همکاری مشخصه‏های برجسته این دوران شده‌اند.

چندجانبه‏گرایی به معنای جست‌وجوی جمعی برای یافتن راه‌حل‌‏های مشترک برای مشکلات مشترک، مطلوبیت و اثر بخشی عملی خود را در هر دو سطح منطقه‌‏ای و بین‌‏المللی به اثبات رسانده است. حتی قدرت‌های عمده جهانی نیز، هر چند با اکراه، فرا گرفته‌‏اند که آنها نیز دیگر نمی‏توانند منافع خود را به‌طور یکجانبه تعقیب کنند یا به اهداف خاص خود نائل شوند. روند تدریجی اما فزاینده ائتلاف‌سازی، در هر دو سطح منطقه‌‏ای و جهانی، چه برای مقاصد کوتاه‌مدت یا تلاش‌های ماندگارتر، شاهد گریزناپذیری اقدام جمعی است. همکاری ارادی به‌عنوان الگوی کاری جدیدی از تعامل بین دولت‌ها به تدریج ظهور یافته است و جایگزین الگوی رویارویی، تسلیم بی‌قید و شرط یا رقابت دائم شده که زمانی در گذشته غالبیت داشت و اکنون بی‌اعتبار شده است.

انگاره تعقیب یا تحمیل بازی با حاصل جمع صفر اکنون فروغ گذشته خود را از دست داده است که این را می‌توان نتیجه گریزناپذیر جهانی شدن و بر آمدن متعاقب اقدام جمعی و رویکردهای مبتنی‌بر همکاری دانست. با این همه هنوز برخی از بازیگران به عادت‌های گذشته خود چسبیده‌اند و منافع خود را بنا به عادت به زیان دیگران دنبال می‌کنند. اصرار برخی قدرت‌های بزرگ به بازی‌های با حاصل صفر و نتیجه برد یا باخت معمولا به حاصل باخت - باخت برای تمامی بازیگران ذی‌مدخل منجر شده است.

موضع شدیدا چالش شده ایالات‌متحده در دنیای کنونی، به‌رغم قدرت نظامی مسلط، نمونه بارز این وضعیت است.وضعیت عملی در نقاط مختلف دنیا که ایالات‌متحده به‌طور مستقیم درگیر است، به‌طور مشخص در خاورمیانه بزرگ و در همسایگی بلافصل ایران، حکایت از چرخش آشکار اگر چه سست‌دلانه واشنگتن به‌سوی مسیر ائتلاف‌سازی با دیگر قدرت‌های جهانی و حتی بازیگران منطقه‌ای دارد. چین، هند و روسیه در تلاشی منسجم برای دستیابی به نقش جهانی عمده‌تر درگیر رقابت شدید، اساسا با بلوک غرب، هستند.

با این حال، اکنون قدرت‌های بزرگ و قدرت‌های در حال ظهور به گونه‏ای مشابه تمایلی به استفاده از ابزار نظامی برای حل و فصل رقابت‌ها، تفاوت‏ها یا حتی منازعاتشان ندارند.

این امر موجب برآمدن تدریجی رویکردی تجدیدنظرطلبانه به سیاست خارجی شده است. دولت - ملت‌ها بدون توجه به موقعیت یا قدرت کنونی ‏شان، اکنون می‏کوشند تا جایگاه خود را تقویت کرده و اهدافشان را از طریق ترکیبی به دقت متوازن از همکاری و رقابت برآورند. رقابت‌های مرگبار گذشته که تابعی از زور سخت و قدرت سخت بود، جای خود را به تدریج به اشکال فرهنگی، هنجاری و معنایی داده‏اند. بی‏اطمینانی ناشی از دوره کنونی انتقالی در هنجارها و رفتار جهانی تبعات منفی نیز به همراه دارد. اگر دولت‌ها در محاسبه قدرت خود یا در درک توانایی‌ها و نیات دیگران دچار اشتباه شوند، این می‌تواند برای تمامی اطراف ذی‌مدخل بسیار گران تمام شود. مخاطره‌آمیز بودن ذاتی وضعیت امور در شرایط کنونی اقتضا می‌کند که حکومت‌ها بر تحلیل عینی‏تر اتکا کنند و ارزیابی‌های دقیقی از موقعیت و توانایی‏های خود و نیز از نیات و رفتار محتمل دیگران به عمل آورند.

تمام دولت‌ها می‏توانند از این مرحله انتقالی برای پیشبرد مواضع خود بهره‏برداری کنند و منافع‌شان را بیشتر کنند. حکومت‌ها ‏باید محاسبات واقع بینانه‏ای در مورد مزایای نسبی و ضربه‏پذیری‌های خود به عمل آورند و مهم‏تر از آن، مجموعه‌ای روشن از اهداف و برنامه‌های خود تدوین کنند. در خلال چند دهه گذشته به ویژه از زمان پایان جنگ سرد، دولت‌هایی که سیاست خارجی حساب شده و دقیقی را دنبال کرده‏اند، از بیشترین توفیق در ارتقای موقعیت منطقه‏ای و جهانی خود بهره برده‌اند؛ آنهایی که فاقد درک از فضای جهانی بوده و سیاست‌های مبتنی‌بر محاسبات و قضاوت‌های نادرست را تعقیب کرده‏اند یا موقعیت پیشین خود را از دست داده‏اند یا به حاشیه رانده شده‌اند.

تحقق ظرفیت بالقوه ایران

ایران، به مثابه یک قدرت استوار منطقه‌ای در این دوره از انتقال پرتنش در سیاست جهانی، از موقعیتی ویژه برخوردار است. با داشتن وسعت خاک و موقعیت منحصر به فرد جغرافیایی در مسیر خط ترانزیت شرق - غرب، ایران از عهد قدیم تاکنون همواره از موضعی مسلط در منطقه خود و ماورای آن برخوردار بوده است. اگر چه تمدن و میراث فرهنگی ایران برجا مانده‏اند، اما بخت سیاسی و اقتصادی آن از دوره‌ای به دوره دیگر در نوسان بوده است که از جمله ناشی از وضعیت زمامداری در داخل و روابطش با دنیای خارج بوده است. پیروزی انقلاب مردمی، فراگیر و ضد سلطنتی ۱۹۷۹ با ترکیبی از ویژگی‌های جمهوری‌خواهانه و اسلامی به ایجاد یک نظم انقلابی جدید در کشور انجامید. آثار و نتایج آن بسیار شدید و عمیق بود؛ انقلاب نه تنها در همسایگی بلافصل کشور، بلکه در سراسر خاورمیانه بزرگ و در بقیه جهان، روابط خارجی کشور را عمیقا تحت‌تاثیر قرار داد.

هرگونه تحلیل عینی از ویژگی‌های ممتاز ایران بر زمینه منطقه متلاطم اطراف آن، ظرفیت بالای کشور برای ایفای یک نقش برجسته منطقه‏ای و جهانی را می‌نمایاند. جمهوری اسلامی می‌تواند فعالانه به ایجاد صلح، امنیت و ثبات منطقه‌‏ای کمک کند و نقش برجسته‌ای در مرحله انتقالی جاری در روابط بین‌‏المللی ایفا کند. در پرتو اهمیت فزاینده عوامل هنجاری و معنایی در سیاست جهانی، میراث چند هزار ساله جامعه و فرهنگ ایرانی و میراث قابل‌توجه انقلاب اسلامی، به ویژه الگوی زمامداری بومی و مشارکتی آن، جمهوری اسلامی را در موقعیت ممتازی قرار داده است. ایران می‏تواند از چنین نقاط قوتی برای کمک به تحقق آرزوهای عمیق ملی مردم ایران، از ‌جمله دستیابی به پیشرفت بلندمدت و اقتدار منطقه‏ای متناسب با ظرفیت‏ها و جایگاه ذاتی کشور بهره‏برداری کند.

ایران همچنین از شماری از خصوصیات تاریخی بهره‏مند است که می‏تواند منابعی منحصر به فرد از فرصت قلمداد شود که بسیاری از آنها به‌طور مناسب یا کامل در گذشته مورد بهره‌‏برداری قرار نگرفته‌‏اند. به‌عنوان مثال، ایران مستقل از قدرت‌های خارجی باقی مانده و عدم تعهد واقعی را در عمل رعایت کرده است که آزادی عمل ویژه‏ای در چارچوب نظم سیال جهانی موجود به کشور داده است.

ایران همچنین می‌‏تواند از سنت‏های سیاسی خود بهره بجوید. ایران یک الگوی زمامداری بومی دموکراتیک و مبتنی‌بر پیشرفت و استقرار یک دموکراسی دینی نادر در دنیای مدرن را با موفقیت تجربه کرده است.

ایران واجد یک هویت فرهنگی بی‌‏نظیر است که برآمده از ترکیب پویای فرهنگ ایرانی و اسلامی آن است و می‌تواند از آن برای پیشبرد رسالت و پیام خود در سرتاسر دنیای اسلامی بهره‌‏برداری کند. ایران به مثابه جامعه‏‌ای دیرین با تنوعی از اقلیت‏های قومی، مذهبی و زبانی، الگویی از شمول و فراگیری سیاسی ارائه می‏کند. کشور ایران توانسته است در قلب یک منطقه حیاتی و ژئواستراتژیک که شاهد تاریخ طولانی رقابت‌های عمده، انواع و اقسام دخالت‌ها و درگیری‏های نظامی طولانی بوده است، به این توفیقات دست یابد. نهایتا، ایران همچنین توانایی‏های نیرومند معنایی و رساندن صدای خود به جهان را از طریق ابتکارهایی همچون «گفت‌وگوی بین تمدن‌ها»ی رئیس جمهور محمد خاتمی و پیشنهاد اخیر رئیس جمهور حسن روحانی ناظر به «جهان علیه خشونت و افراط‏گرایی» که در ماه دسامبر سال گذشته به‌صورت قطعنامه‌‏ای توسط مجمع عمومی ملل متحد به تصویب رسید، نشان داده است.

زمامداری در دنیای جدید برای همه دولت‌ها، فارغ از وسعت خاک، جمعیت، شکل حکومت، موقعیت جغرافیایی، سطح توسعه یا روابط با دنیا، چالش‌آمیز است. ایران از عهد قدیم تاکنون و به‌رغم برخی دوره‌های گسست دولتی سامان یافته بوده است.

روابط گسترده‏ای در طول تاریخ، در جنگ و در صلح، با همسایگان پرشمارش و دیگر قدرت‌های منازع داشته است و حافظه جمعی چند لایه و غنی و گنجینه‏ای عمیق از تجربیات اندوخته است، ایران با هفت کشور مرز زمینی دارد و از طریق دریای خزر و خلیج‌فارس - که این دو پهنه آبی مورد توجه کشورهای ساحلی و گستره‏ای از قدرت‌های خارجی هستند - به یازده کشور دسترسی دارد. بنابراین، از منظر امنیت ملی و روابط خارجی، ایران به‌ناگزیر مسائل و موضوعات فراوانی پیش رو دارد. ایران در منطقه‎ای که به‌طور بنیادی بحران خیز است قرار دارد.

وضعیت اشغال فلسطین از چند دهه پیش تاکنون و درگیری جاری در آن آثار مخربی برای رفاه و توسعه کل خاورمیانه به همراه داشته است. آشوب مزمن، بی‌‏ثباتی و خشونت در این منطقه در سال‌های اخیر به واسطه رشته‏ای از دخالت‌های نظامی طولانی خارجی، به‌طور مشخص در افغانستان و عراق، بدتر شده است. خیزش‏های سیاسی در دنیای عرب از اوایل سال ۲۰۱۱ و وضعیت‏های عموما خونبار بعد از آن که در مراحل ابتدایی «بهار عربی» و «بیداری اسلامی» نام گرفت، عنصر بی‌ثبات‌کننده دیگری را به منطقه افزوده است. چنین به‌نظر می‏رسد که این روند برای مدتی به طول خواهد انجامید، اگرچه مسیر فرآیند به‌غایت نامطمئن می‏نماید.

با عنایت به این تصویر کلی از منطقه و پویایی کنش و واکنش جاری بین بازیگران محلی و بیرونی - و به‌طور مشخص ایالات متحده - ایران اکنون ‏باید با شماری از چالش‌های عمده در روابط خارجی خود دست و پنجه نرم کند.

بی‏نیاز از توضیح است که سایه بلند تنش چند‌دهه‏ای و در حال استمرار بین ایران و ایالات متحده که در نتیجه موضوع دشوار هسته‌ای وخیم‏تر شده است، وضعیت روابط بین ایران و شماری از همسایگانش را پیچیده‏تر کرده است. به‌طور همزمان، فعالیت‌های بازیگران غیرحکومتی افراطی و خشن در کشورهایی چون افغانستان، عراق، لبنان و سوریه، با وجهه مشخص آشکار و بارز ضد ایرانی و ضد شیعی، اخیرا شدیدا افزایش یافته است.

یک جریان هماهنگ شده، اسلام هراسی، ایران هراسی و شیعه هراسی را به‌راه انداخته و ایران را به مثابه تهدیدی علیه صلح و امنیت منطقه‏ای معرفی کرده، از ادعاهای ضد ایرانی در منطقه حمایت کرده، وجهه جهانی ایران را مخدوش و جایگاه منطقه‏ای‌اش را تضعیت کرده، رقبای منطقه‏ای ایران را تسلیح کرده، به‌طور فعال از نیروهای ضد ایرانی - شامل طالبان و دیگر گروه‌های افراطی - حمایت کرده و به اختلاف نظر بین ایران و همسایگانش دامن زده است.

اعتدال و امید

بر زمینه چنین فضای بین‌‏المللی بود که روحانی در انتخابات شدیدا رقابتی ریاست‌جمهوری در ایران در خرداد ۹۲ به پیروزی قاطعی دست یافت. او در دور اول ۵۱ درصد کل آرای ریخته شده به صندوق را در مقابل پنج رقیب محافظه‌کار به‌دست آورد. پلت‌فرم سیاسی او مبتنی‌بر اعتدال و امید نقطه عطف مهمی در سیاست ایران به شمار می‌آمد. این واقعیت که ۷۳ درصد از واجدان رای در انتخابات شرکت کردند، بیانگر این است که مردم و جامعه سیاسی ایران، از اختلافات بازمانده از انتخابات ۸۸ عبور کرده است.

مواضع عملگرایانه روحانی در مورد موضوعات خارجی و داخلی برای رای‌دهندگان ایرانی اطمینان بخش بود. مبارزه انتخاباتی روحانی در چند زمینه کلیدی از پلت‌فرم رقبایش متمایز بود: تحلیل روشن او از وضعیت جاری در ایران؛ تبیین روشن و بی‌ابهام او از چالش‌های عمده فرا روی جامعه و حکومت؛ و رویکرد صادقانه و صریح او در قبال مشکلات و راه‌حل‏های ممکن. به این ترتیب روحانی توانست بخش‏های سرخورده جمعیت کشور را در خلال روزهای پایانی مبارزات انتخاباتی در راستای علاقه جدی به انتخابات و نهایتا مشارکت در یک رای‌گیری ملی بسیج نماید. پلت‌فرم سیاست خارجی روحانی مبتنی‌بر نقدی اصولی، متین و خردمندانه از هدایت روابط خارجی در هشت سال پیش در دوره دولت قبلی بود. روحانی قول داد تا وضعیت غیرقابل قبول امور را از طریق اصلاح اساسی سیاست خارجی کشور درمان کند.

تغییراتی که او مطرح کرد نمایانگر درک واقع‌بینانه از نظم بین‏المللی معاصر و چالش‏های بیرونی جاری در برابر جمهوری اسلامی بود و نیز آنچه لازم است تا روابط ایران با دنیای خارج را به وضعیت بهنجار برگرداند. روحانی همچنین خواستار گفتمان اعتدال شد. این رویکرد می‌‏خواهد تا ضمن عنایت به حفظ امنیت ملی، ارتقای جایگاه کشور و نیل به پیشرفت فراگیر بلندمدت، ایران را از رویارویی به سوی گفت‌وگو، تعامل سازنده و تفاهم هدایت کند. اعتدال رویکردی مبتنی‌بر واقع‌گرایی، اعتماد به نفس، آرمانگرایی واقع‏بینانه و تعامل سازنده است. اقتضای واقع‏گرایی درک ماهیت، ساختار، سازوکارها و پویایی قدرت در نظام بین‏المللی و نیز ظرفیت بالقوه و محدودیت‏های نهادهای آن است.

اعتدال در نگاه روحانی ترکیب باور عمیق به آرمان‌های محبوب انقلاب اسلامی با ارزیابی عینی از ظرفیت‏های واقعی، توانایی‏ها و نیز محدودیت‏های ایران است. چنین نگاهی خواستار دوری عامدانه از اقدامات توهین آمیز، تحقیرکننده یا خود بزرگ‏ انگارانه است. این نگاه همچنین مشوق اعتماد به نفس مبتنی‌بر درک منابع مادی و معنوی ایران از جمله خرد جمعی شهروندان آن است. این نگاه به پاسخگویی، شفافیت و صداقت در برخورد با مردم ارزش می‏نهد و متضمن آمادگی برای اصلاح و بهبود سیاست‌های موجود است. رویکرد روحانی مستلزم تلاشی ظریف برای نیل به توازن است: بین نیازهای ملی، منطقه‏ای و جهانی از یکسو و امکانات، ابزار و سیاست‌های موجود از سوی دیگر؛ بین تداوم و انعطاف در سیاست خارجی؛ بین اهداف و امکانات؛ و بین اسباب و ابزارهای مختلف قدرت در جهانی دائما در حال تغییر. نهایتا، تعهد روحانی به تعامل سازنده مستلزم گفت‌وگو و کنش و واکنش با دیگر کشورها براساس جایگاه برابر، احترام متقابل و در خدمت منافع مشترک است. این رویکرد مستلزم آن است که سایر کنشگران نیز تلاش‌های جدی به‌منظور کاهش تنش، ایجاد اعتماد و دستیابی به تنش‌زدایی به عمل آورند.

مسیر پیش رو

براساس چارچوب مفهومی فوق، سیاست خارجی جمهوری اسلامی در دولت کنونی معطوف نیل به تفاهم و اجماع در سطح ملی و تعامل سازنده و همکاری موثر با دنیای خارج خواهد بود. اصول عزت، حکمت و مصلحت سیاست ایران را هدایت خواهند کرد. هدف این راهبرد کلی حفظ و تقویت امنیت ملی ایران، خنثی‌سازی یا حذف تهدیدات بیرونی، مبارزه با اسلام هراسی و ایران هراسی، ارتقای جایگاه کشور و نیل به پیشرفت فراگیر خواهد بود.

بر زمینه این واقعیت که وزارت امور خارجه، از طریق همکاری نزدیک با دیگر نهادهای حکومتی، به‌عنوان نهاد مرکزی برنامه‌‏ریزی و اجرای سیاست خارجی عمل می‌‏کند، جمهوری اسلامی در حرکت رو به جلوی خود چند هدف کلیدی را تعقیب خواهد کرد. نخست، ایران روابط دوجانبه و چندجانبه خود را از طریق تعامل معنادار با گستره وسیعی از دولت‌ها و سازمان‌ها، از جمله نهادهای اقتصادی بین‌‏المللی، بسط داده و تعمیق خواهد کرد.

چندجانبه‏گرایی نقشی محوری در روابط خارجی ایران ایفا خواهد کرد که این مستلزم کمک فعال به هنجارسازی جهانی و مشارکت اثباتی در ائتلاف دولت‌های همسو در جهت پیشبرد صلح و ثبات است. اولویت دوم دفاع از حقوق فردی و جمعی اتباع ایرانی -در هر کجا که هستند - و پیشبرد و تقویت فرهنگ ایرانی - اسلامی، زبان فارسی، ارزش‌های اسلامی و دموکراسی اسلامی به مثابه یک شیوه زمامداری خواهد بود. سوم، ایران به حمایت از مردم تحت ستم در سراسر جهان، به‌ویژه در فلسطین و نیز به مخالفت اصولی خود با دست‌اندازی‌های صهیونیست‏ها در دنیای اسلام ادامه خواهد داد.

در پرتو چالش‏های فوری کنونی، ایران همچنین توجه خود را معطوف به شماری از اهداف عاجل خود خواهد کرد. اولویت اول خنثی کردن و در نهایت شکست دادن جریان ضد ایرانی بین‌‏المللی است که توسط اسرائیل و حامیان آمریکایی‌‏اش به‌راه افتاده است که هدف آنها «امنیتی کردن» ایران است؛ یعنی مشروعیت‌زدایی جمهوری اسلامی از طریق ترسیم وجهه ایران به مثابه تهدیدی علیه نظم جهانی. ابزار و وسیله اصلی برای این جریان، بحران بر سر برنامه هسته‌‏ای صلح آمیز ایران است؛ بحرانی که از نگاه ایران یکسره ساختگی و در نتیجه قابل برگشت است. درست به این دلیل است که روحانی برای شکستن بن ‏بست و ورود در مذاکره با گروه ۱+۵ (چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا، ایالات متحده و آلمان) برای یافتن زمینه مشترک و رسیدن به توافقی که عدم اشاعه را تضمین کند، دستاوردهای علمی ایران را حفظ کند، حقوق غیرقابل انفکاک ایران براساس معاهده عدم‌اشاعه هسته‌‏ای را محترم بشمارد و تحریم‏‌های ناعادلانه را که توسط قدرت‌های خارجی تحمیل شده‌اند پایان دهد، بدون فوت وقت اقدام کرد.

ایران علاقه‌‏ای به سلاح‌های هسته‌‏ای ندارد و معتقد است که چنین سلاح‌هایی موجب تقویت امنیتش نخواهد شد. ایران امکانات لازم فرضی برای ورود به بازدارندگی هسته‏‌ای علیه دشمنانش، چه مستقیم و چه به‌طور نیابتی را در اختیار ندارد. به‌علاوه، حکومت ایران معتقد است که حتی این برداشت که ایران به دنبال سلاح‌های هسته‌‏ای است برای امنیت کشور و نقش منطقه‌ای‌‏اش مضر است؛ چراکه تلاش ایران برای دستیابی به برتری راهبردی در خلیج‌فارس به‌طور اجتناب‌ناپذیر موجب تحریک واکنش‏هایی خواهد شد که برتری نظامی متعارف ایران در این منطقه را کاهش خواهد داد.

بنابراین، مذاکرات جاری بر سر موضوع هسته‌‏ای با موانع غلبه ناپذیر روبه‌رو نیست. الزامات لازم برای توفیق صرفا منوط به اراده سیاسی و حسن نیت مذاکره‌‏کنندگان برای رسیدن به توافق و نیل به هدف تعیین شده در «طرح عمل مشترک» مصوب در ژنو در نوامبر سال گذشته است که در آن آمده است: «هدف این مذاکرات رسیدن به یک راه‌حل جامع مورد توافق و بلندمدت است به‌نحوی‌که تضمین کند، برنامه هسته‌ای ایران کاملا صلح‌آمیز باقی خواهد ماند.» سرعت غیرمنتظره پیشرفت در روند مذاکرات مرحله اول، نشانه مثبتی برای حل و فصل سریع این بحران غیرضروری و گشودن افق‏های دیپلماتیک جدید است.

ایران همچنین تلاش خواهد کرد تا تهدیدات خارجی را از طریق حل و فصل موضوعات معوقه با بقیه دنیا، به‌ویژه با همسایگان بلافصل‌اش، مرتفع سازد. اعتمادسازی و همکاری مبنای اصلی سیاست منطقه‌ای ایران را تشکیل خواهد داد. به همین دلیل، سال گذشته ایران ایجاد ترتیبات امنیت و همکاری را در منطقه خلیج‌فارس پیشنهاد کرد. ایران، به مثابه یک بازیگر منطقه‌‏ای مسوول، از طریق همکاری دوجانبه، منطقه‏ای و چندجانبه باکشورهای منطقه و فراتر از آن در مبارزه علیه افراطی‏گری و خشونت و تحدید آن فعالانه مشارکت خواهد کرد.

مضافا، ایران روابط خود با ایالات‌متحده را از طریق تحدید اختلاف‌نظرهای موجود و جلوگیری از بروز تنش بیشتر و غیر ضروری، حکیمانه مدیریت خواهد کرد و به این ترتیب به تدریج از تنش‏‌ها خواهد کاست. ایران همچنین با کشورهای اروپایی و دیگر کشورهای غربی با هدف احیای روابط پیشین و گسترش بیشتر روابط وارد تعامل خواهدشد. این فرآیند عادی‌سازی باید براصول احترام و منافع متقابل مبتنی باشد و ‏باید به موضوعات واجد علاقه مشروع طرفین بپردازد. ایران همچنین مناسبات دوستانه خود با دیگر قدرت‌های عمده همچون چین، هند و روسیه را تحکیم بخشیده و گسترش خواهد داد. ایران که تا سال ۲۰۱۵ ریاست جنبش‏ عدم تعهد را برعهده دارد، دست خود را به سوی قدرت‌های نوظهور در دنیای در حال توسعه دراز کرده و تلاش خواهد کرد تا به گونه‏ای مسوولانه ظرفیت‌های بالقوه عظیم آنها را برای کمک به صلح و رفاه جهانی بسیج کند.

مردم ایران از طریق حضور عظیم خود در انتخابات ریاست‌جمهوری سال گذشته و رای قاطع به تعامل سازنده، فرصتی استثنایی برای دولت جدید در ایران و برای دنیا فراهم کرده‏اند، تا مسیری متفاوت و بسیار امیدوارکننده‏تر در روابط دوجانبه و چندجانبه ما ترسیم کنند. جمهوری اسلامی ایران مصمم است تا با جدیت به گزینه شهروندان خود احترام گذارد که بی‌شک تاثیری بزرگ بر امور جهان خواهد داشت.

برای اینکه این تلاش ایران قرین موفقیت شود، لازم است تا دیگر دولت‌ها واقعیت نقش برجسته ایران در خاورمیانه و فراتر از آن را بپذیرند و حقوق ملی، منافع و علایق امنیتی مشروع ایران را به رسمیت شناخته و محترم شمارند. همچنین بسیار مهم است که دیگر دولت‌ها حساسیت‏های ملت ایران، به‌ویژه در ارتباط با عزت ملی، استقلال و دستاوردهایش را با دقت و جدیت رعایت کنند. غربی‌ها، به‌ویژه آمریکاییان، نیاز دارند تا فهم خود از ایران و خاورمیانه را اصلاح کنند و به درک بهتری از واقعیات منطقه دست یابند تا از اشتباهات تحلیلی و عملی گذشته اجتناب شود. ضروری است با مدیریت شجاعانه از این فرصت تاریخی - که ممکن است دوباره فراهم نشود - بهره‌برداری شود. این فرصت نباید از دست برود.

*وزیر امور خارجه ایران

منبع: خبرگزاری مهر/ نشریه فارین پالیسی

دیپلماسی آینده ایران