۵۰ سالگی بزرگترین فاجعه هسته‌ای

۲۹ سپتامبر ۱۹۵۷ نخستین فاجعه هسته‌ای در اتحاد جماهیر شوروی در اورال جنوبی به وقوع پیوست. این فاجعه بسیار بزرگ‌تر از آن چیزی بود که بعدها در چرنوبیل روی داد. مسکو، مدت‌های مدید این حادثه را پنهان نگاه داشت. اکنون جان‌بدربردگان این فاجعه خواستار غرامت سنگین از دولت روسیه هسند. «مردم در اثر تشعشعات مریض می‌شدند. پزشکان نمی‌دانستند این بیماری چیست و چرا یک‌باره شمار مرگ‌ومیر در منطقه افزایش پیدا کرده است. درباره اشعه رادیوآکتیو کسی چیزی نگفته بود.» این‌ها را «لیوبوف مالتسوا»، یکی از قربانیان نخستین فاجعه بزرگ هسته‌ای در اتحاد جماهیر شوروی در ۵۰ سال پیش می‌گوید. خانم مالتسوا امروز در سازمان غیردولتی «سایوز مایاک» فعال است تا به قربانیان این حادثه برای احقاق حقوق به‌تاخیر افتاده‌شان کمک کند. حادثه‌ای که مالتسوا درباره آن صحبت می‌کند، ۵۰ سال پیش در ناحیه اورال جنوبی در مجتمع شیمیایی «مایاک» روی داد: در دریاچه «کوستوم» یک تاسیسات زیرزمینی با زباله‌های اتمی مایع منفجر شد. در فرآیند شکافت هسته‌ای، گرما تولید می‌شود، از این رو دستگاه‌هایی که این فرآیند در درون آن‌ها صورت می‌گیرد دائما باید خنک شوند. برای این کار از یک سیستم خنک‌کننده آبی استفاده می‌شود. در روز حادثه در مایاک، یکی از پمپ‌های خنک‌کننده از کار افتاد و موجب بروز این فاجعه شد.

تحقیقات اتمی بدون اقدامات ایمنی

تاسیسات اتمی مایاک در نزدیکی شهر «اوسیرسک» با هدف تولید اورانیوم ۲۳۵ و پلوتونیوم ۲۳۹ بنا شده است. این مواد برای تولید سلاح اتمی ضروری هستند. نخستین رآکتور این تاسیسات در ۲۲ ژوئیه ۱۹۴۸ بکار افتاد و یک‌سال بعد، نخستین سلاح هسته‌ای آزمایش شد. در سال ۱۹۵۶ تعداد رآکتورهای فعال در مایاک به ۵ واحد رسید. کارکنان تاسیسات فاقد هر گونه پوشش ایمنی بودند. زباله‌های رادیوآکتیو مستقیما به رودخانه‌ای در آن نزدیکی هدایت می‌شد که از آن آب آشامیدنی مردم نیز برداشت می‌شد.

درباره شمار قربانیان مواد رادیوآکیتو آماری در دست نیست. پتر یاکوب، یکی از کارکنان موسسه تحقیقات برای محیط‌زیست و بهداشت در شهر مونیخ آلمان می‌گوید کارکنان تاسیسات مایاک در محل کار خود پلوتونیوم استنشاق می‌کردند. در میان این عده امروز ما شاهد افزایش ابتلا به سرطان ریه هستیم. این امر در واقع تنها داده‌ای است که در باره خطر پلوتونیوم می‌توان از آن بهره گرفت.

۳۲ سال سکوت

در ۲۹ سپتامبر ۱۹۵۷ فاجعه بوقوع ‌پیوست. ابری غیرقابل دید از رادیوآکتیو تا ارتفاع ۱۰۰۰ متر به هوا بلند ‌شد و در محدوده‌ای به وسعت ۲۳‌هزار کیلومتر متربع پخش ‌شد. در تمام این منطقه، جنگل‌های سوزنی از بین ‌رفتند. به‌رغم وقوع این حادثه، فعالیت تاسیسات مایاک بدون توقف ادامه یافت.

رهبری اتحاد جماهیر شوروی درباره این انفجار و پیامدهای آن برای اهالی منطقه سکوت پیشه ‌کرد. ساکنان روستاهای منطقه تخلیه ‌شدند، اما درباره دلایل این تخلیه و کوچ اجباری چیزی به مردم گفته نشد. تنها ۳۲ سال بعد، در سال ۱۹۸۹، رهبری شوروی حادثه را به مقام‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) گزارش ‌کرد. دو سال پیش از آن، تولید پلوتونیوم در تاسیسات مایاک متوقف شده بود. از آن هنگام به بعد فقط در دو رآکتور این تاسیسات فعالیت غنی‌سازی مواد هسته‌ای انجام می‌گیرد.

صد برابر زیانبار از چرنوبیل

تاسیسات چرنوبیل رودخانه «تچا» در نزدیکی مایاک، همچنان آلوده به مواد رادیواکتیو است. «درک تایلور»، رییس کارشناسان اتحادیه اروپا در امور امنیت هسته‌ای، در سال ۲۰۰۰ گفت: آلودگی آب‌ها به رادیوآکتیو ۱۰۰ برابر بیش از آلودگی ناشی از حادثه جرنوبیل است. در مایاک و در این منطقه، صدها هزار انسان آسیب دیده‌اند.

قربانبان نخستین فاجعه هسته‌ای اتحاد شوروی اکنون امیدوارند که دولت روسیه میزان خسارت پرداختی به آنها را افزایش دهد. پرداخت‌ها تاکنون بسیار اندک‌اند: چیزی در حدود ۲۸۰ روبل در ماه که معادل ۸ یورو می‌شود. اکنون روشن شده است که میزان خسارت قابل پرداخت قبلا نیز می‌بایست بسیار بیشتر از این ‌رقم می‌شد. اکنون اکثر جان‌بدربردگان حادثه شانس خود در احقاق حقوقشان را با روی آوردن به دادگاه می‌آزمایند و در انتظار رای دادگاه‌اند.