بروز اختلافات بر سر تقسیم ذخایر آبی در آسیای مرکزی

اخلافات بر سر ذخایر آبی در آسیای مرکزی بالا گرفته است. در نشستی که به‌تازگی در تاشکند برگزار شد، نمایندگان قرقیزستان قزاقستان، تاجیکستان و ازبکستان نتوانستند بر سر تقسیم ذخایر و منابع آبهای فرامرزی به توافق برسند. حال پای چین و روسیه نیز به این اختلافات کشیده شده است، ولی کشورهای آسیای مرکزی‌درصددند به کمک حقوقدانان «کمسیون بین‌المللی احداث سدهای بزرگ» که یک نهاد مستقل است، اختلافات تقسیم ذخایر آبی آسیای مرکزی را حل و فصل کنند.

در منطقه آسیای مرکزی دو رودخانه اصلی به نام‌های سیردریا و آمودریا جریان دارند که پس از گذشتن از خاک چند کشوربه دریاچه آرال می‌ریزند. تقسیم آب این رودخانه‌های فرامرزی اکنون به چالشی میان این کشورها تبدیل شده و استفاده نادرست از آب این رودخانه‌ها سبب خشک شدن دریاچه آرال شده است. از سال ۱۹۷۵ آب این دریاچه بیش از ۷۵درصد کاهش داشته است.

کارشناسان تقسیم غیرمنصفانه ذخایر آبی، سدسازی و احداث نیروگاه‌های عظیم مولد برق را اصلی‌ترین عامل این چالش‌ها قلمداد می‌کنند و خشکی دریاچه آرال و یا تاثیرات منفی زیست‌محیطی را عامل عمده اختلافات نمی‌دانند.

هر چند به‌تازگی ازبکستان اعلام کرده است که تاسیس نیروگاه‌های عظیم آبی و برقی در رودخانه‌های فرامرزی سبب نابودی محیط‌زیست در آسیای مرکزی می‌شود و با پروژه سدسازی و نیروگاه‌های آبی تاجیکستان ابراز مخالف کرده است.

کشورهای آسیای مرکزی برای تقسیم منصفانه ذخایر آبی تابه حال ۸ لایحه را پیشنهاد و بررسی کرده‌اند ولی این لوایح مورد موافقت قرار نگرفته‌اند. لایحه نهم شامل ۱۹ بند نیز در تاشکند مورد بحث و بررسی قرار گرفت و این بار نیز موافقت نمایندگان تمامی کشورهای آسیای مرکزی را کسب نکرد.

دامنه اختلافات زمانی بیشتر شد که اسلام کریموف، رییس‌جمهوری ازبکستان در آخرین نشست کشورهای «همکاری‌های اقتصادی شانگهای» در بیشکک موضوع تقسیم ذخایر آبی آسیای مرکزی را طرح کرد و مخالفت کشورش را با سدسازی بر روی رودخانه‌های فرامرزی ابراز کرد.

مقامات تاجیکستان با لایحه تقسیم منابع ذخیره آب مخالفت می‌ورزند چونکه ذخایر اصلی آب رودخانه‌های فرامرزی آسیای مرکزی در محدوده تاجیکستان قرار دارد.

برخی از کارشناسان محلی از جمله اقتصاددان تاجیک شادی بگ قادیراف پیش‌بینی می‌کنند که ازبکستان و قزاقستان برای قبول لایحه تقسیم ذخایر آب آسیای مرکزی از حربه اقتصادی علیه تاجیکستان استفاده خواهند کرد: «در جمهوری تاجیکستان سرمایه‌گذاری قزاقستان افزایش داشته و بروز اختلافات موجب کاهش این سرمایه‌گذاری خواهد شد و یا ازبکستان می‌تواند در تامین برق و گاز تاجیکستان تاثیرگذار باشد.»

تاجیکستان یکسال است که عضو «کمسیون بین‌المللی احداث سدهای بزرگ» است. کمیسیون بین‌المللی در زمینه سدهای بزگ، سازمانی غیردولتی است که در سال ۱۹۲۸ تأسیس شده است، ۸۴ کشور جهان عضو این کمیسیون هستند، از کشورهای شوروی سابق تنها روسیه و تاجیکستان به این کمیسیون پیوستند.

مقامات ازبکستان و تاجیکستان همدیگر را متهم کرده‌اند که طرف مقابل در رعایت منافع کشورهمسایه در خصوص استفاده از ذخایر آب عدالت را رعایت نکرده است.

برخی از تحلیل گران مسائل آسیای مرکزی می‌گویند، پای روسیه و چین نیز به این اختلافات کشیده شده است. ازبکستان چین را متقاعد کرده است که از شرکت در اجرای طرح‌های سدسازی تاجیکستان خودداری ورزد.

مقامات تاجیکستان می‌گویند کشور چین در چالش‌های موجود از ازبکستان حمایت کرده است.

حامد عاریپوف نماینده تاجیکستان در کمسیون بین‌المللی احداث سدهای بزرگ در یک نشست خبری در شهر دوشنبه دراین باره اظهار می‌دارد: «چین به نفت و گاز نیاز دارد، از این لحاظ نه از منافع ما، بلکه از منافع ازبکستان پشتیبانی می‌کند که دارای منابع غنی انرژی است، این امر وضع ما را دشوار خواهد کرد.»

شرکت آلومینیوم روسیه «روسال» نیز پیشنهاد تاجیکستان را در احداث سد نیروگاه راغون نپذیرفته است. شرکت روسال ادعا کرده است که احداث سد بلند برای منطقه زلزله خیز آسیای مرکزی خطر آفرین خواهد بود.

طبق نقشه تقسیم ذخایر آب رودخانه فرامرزی سیردریا در سال ۱۹۸۴، یعنی در زمان شوروی سابق، سهم ازبکستان ۴۶‌درصد، قزاقستان ۴۴‌درصد و تاجیکستان تنها ۸درصد و قرقیزستان حدود ۲‌درصد است. پس از استقلال این کشورها تاجیکستان ابراز نارضایتی کرد و این گونه تقسیم آب رودخانه سیردریا را غیرمنصفانه اعلام نمود و خواستار رسیدگی مجدد نقشه تقسیم آب شد.

لازم به یادآوری است که مقامات سازمان ملل متحد پیش از این اعلام کرده بودند، الگوی آسیای میانه می‌تواند نمونه‌ای برای حل مشکلات تقسیم ذخایر آبی در دیگر کشورها و مناطق دنیا باشد.