بررسی نتایج اولیه بهره برداری از سدعظیم کارون ۳ که چون یک نگین در دل کوه های زاگرس جا خوش کرده است
نگین زاگرس کجاست؟
شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران که میزبان هیات مزبور بود در جریان دیدار ما از سد کارون ۳، نهایت مهماندوستی را به عمل آورد و ترتیبی فراهم آورد که مدیران برجسته آن در هر قسمت سد، ساعت‌های متوالی وقت گذاشته و ظریف‌ترین نکات طراحی، ساخت و بهره‌برداری و چگونگی مدیریت سد را دقیقا برای همراهان ما تشریح کردند. شرحی چنین دقیق و برداشتی شاید نه چندان دقیق، اما فرصتی فراهم ساخت تا ما از زاویه دید خود نتایج اولیه ساخت این ابرسازه را که در دل کوه‌های ستبر زاگرس جاخوش کرده است، مختصرا بررسی کنیم و در این بررسی اولا، به روح مردانی که در جریان ساخت سد کارون ۳ جان خود را فدا کردند درود بفرستیم و ثانیا، سپاس عمیق خود را به حضور همه آنها که در جریان مطالعات کارشناسی و اجرای دقیق عملیات مهندسی و بهره‌برداری از سد از خود مایه‌ها گذاشتند تقدیم کنیم، آنها که در خلق این شاهکار تمام عیار که مایه افتخار هر ایرانی است حلاوت موفقیت ملی را تجسم بخشیدند.
شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران که میزبان هیات مزبور بود در جریان دیدار ما از سد کارون ۳، نهایت مهماندوستی را به عمل آورد و ترتیبی فراهم آورد که مدیران برجسته آن در هر قسمت سد، ساعت‌های متوالی وقت گذاشته و ظریف‌ترین نکات طراحی، ساخت و بهره‌برداری و چگونگی مدیریت سد را دقیقا برای همراهان ما تشریح کردند. شرحی چنین دقیق و برداشتی شاید نه چندان دقیق، اما فرصتی فراهم ساخت تا ما از زاویه دید خود نتایج اولیه ساخت این ابرسازه را که در دل کوه‌های ستبر زاگرس جاخوش کرده است، مختصرا بررسی کنیم و در این بررسی اولا، به روح مردانی که در جریان ساخت سد کارون ۳ جان خود را فدا کردند درود بفرستیم و ثانیا، سپاس عمیق خود را به حضور همه آنها که در جریان مطالعات کارشناسی و اجرای دقیق عملیات مهندسی و بهره‌برداری از سد از خود مایه‌ها گذاشتند تقدیم کنیم، آنها که در خلق این شاهکار تمام عیار که مایه افتخار هر ایرانی است حلاوت موفقیت ملی را تجسم بخشیدند.
مسعود سیفی اعلاء- دو سال پس از بهره‌برداری از سد کارون 3 اینک فرصت مناسبی است تا نتایج اولیه آن سازه شگفت‌انگیز را بررسی کرد. سازه‌ای چنان شگفت‌انگیز که به قول وزیر منابع طبیعی مصر باید آن را تخت جمشید دیگری خواند و در جست‌وجوی واژه‌ای دیگر برای توصیفی عینی از آنچه که در منظر اول می‌نماید فقط یک شاهکار مهندسی تمام عیارش نامید. کوهی از بتن بی‌جان که به لطف ظرافت اندیشه و مهارت دستان فناوران و مهندسان ایرانی که 8سال تمام بر سر این ساختمان مایه‌ها گذاشته‌اند، در دل کوه‌های ستبر زاگرس چنان جان گرفته و روح یافته است که خود روحبخش یک سرزمین شده است. آنچنان که 3میلیارد مترمکعب آب را در پشت خود مهار کرده و دریاچه‌ای را شکل داده است که 48کیلومتر مربع مساحت دارد.
برای آنها که اعداد و ارقام معنای واقعی خود را نشان می‌دهد، ۳میلیارد مترمکعب مهار آب در پشت یک سد یا سدی که مخزن آن ۳میلیارد مترمکعب گنجایش دارد، باید پرمعنا باشد، به طوری که در مقایسه با سدهایی مثل امیرکبیر در کرج که ۲۰۰میلیون مترمکعب ذخیره آب جمع می‌کند ۱۵برابر بیشتر و در مقایسه با سدهای لار و لتیان که هر کدام ۱۰۰میلیون مترمکعب گنجایش دارند ۳۰برابر آب بیشتر در پشت سد کارون ۳ جمع می‌شود. سد طالقان در اطراف تهران با گنجایش ۴۰۰میلیون مترمکعب ذخیره آبی و سد دوستی در خراسان رضوی با گنجایش مخزن ۳۰۰میلیون مترمکعب نیز برای خیلی از چشم‌ها آشنا است تا در مقام مقایسه با حجم آب مخزن سد کارون ۳مورد محاسبه واقع شود. این محاسبه اگرچه به لحاظ اکوسیستم مناطق مختلف کشورمان از لحاظ سدسازی و آورده آب رودخانه‌های مختلف تا حدودی مع‌الفارق است، اما درک صحیح این نکته که رود کارون با آورده آب معادل ۲۱میلیارد مترمکعب در سال به سدهایی غول‌آسا نیازمند است دور از واقعیت نیست. به همین دلیل هم هست که رود کارون در‌حال‌حاضر از طریق چند سد از جمله مسجد سلیمان و شهید عباسپور (کارون۱) مهار می‌شود، اما در برنامه‌ای دیگر هنوز ساخت سدهایی مثل
کارون ۲، کارون ۴ و سد بختیاری نیز لازم است که اجرا شود تا غنی‌ترین رودخانه ایران آرام گیرد.
اهمیت سدسازی به روی رودخانه کارون و مهار شدت آب آن از این زاویه قابل‌درک است که اصولا خوزستان به لحاظ اقلیمی و شرایط آب و هوایی و همچنین به لحاظ اکوسیستم منطقه مدام با خطر سیل و سیلاب‌های مخرب روبه‌رو بوده است. طی سالیان مدید این بلیه اگرچه در نقاط مختلف ایران خساراتی بیشتر از زلزله بر جای گذاشته و فقط در دهه اخیر میزان خسارت‌های مزبور بالغ‌بر 570میلیارد تومان محاسبه شده است، اما خوزستان وضعیتی کاملا استثنایی از این نظر داشته و بیشترین خسارت‌ها را متحمل و متقبل شده است. لذا اصلی‌ترین ویژگی ساخت سدهای بزرگ روی رودخانه کارون از یک سو و روی رودخانه‌های دیگر این منطقه از سوی دیگر، همانا مهار سیلاب‌های مخرب است که از دیده کارشناسان هر کدام از این سیلاب‌ها وزن و قدرت علیحده‌ای دارند، به طور مثال سیلابی که در اواخر سال 1383، یعنی درست در نخستین ماه‌های بهره‌برداری از سد کارون3، در رودخانه کارون جاری شد و سپس همان سیلاب نیز در سال 84 با همان وسعت تکرار شد، معادل 6000مترمکعب بر ثانیه آورده آب داشت که رقمی استثنایی آمیخته با شگفتی فوق‌العاده در این پدیده مخرب است. کارشناسان گفته‌اند که اگر سد کارون 3 به مهار چنین
سیلاب وحشت‌انگیز موفق نمی‌شد یا چنین سدی در مقابل آن سیلاب مخرب وجود نداشت، کل شهر اهواز و تمام شهرها و روستاهای آن منطقه طعمه سیل شده و میلیاردها میلیارد خسارت به منطقه وارد می‌آمد.
درک درست از شدت و قدرت سیلاب دو سال اخیر رودخانه کارون زمانی میسر است که نسبت به معیارها تا حدودی آشنایی وجود داشته باشد، در معیار کوچک می‌توان گفت که میانگین آب استخراجی از ذخایر زیرزمینی تهران برای جریان آن در شبکه آبرسانی پایتخت رقمی معادل ۹مترمکعب بر ثانیه است، اما در معیار بزرگ‌تر می‌توان سیل چهارسال پیش گرگان را یادآوری نمود که ۳۰۰۰ مترمکعب بر ثانیه شدت داشت، لذا از این زاویه ساخت سد کارون ۳ و نیروگاه برق آبی آن که حدود یک میلیارد دلار برای کشورمان هزینه در بر داشته است یک سرمایه‌گذاری ملی در یکی از اساسی‌ترین ساختارهای زیربنایی بوده است.
جان کلام در این نکته اساسی نهفته است که سرمایه‌گذاری برای ساخت سد کارون ۳ با تدبیری خردمندانه همراه بوده است، زمانی که به دلائل مختلف سیاسی و بین‌المللی سرمایه‌گذاری ایران توام با ریسک بالا برای خارجیان بوده است، دولت آقای هاشمی رفسنجانی در سال ۱۳۶۹ تصمیم به اجرای آن از محل منابع داخلی گرفته و در مقابل پیشنهاد ۳میلیارد دلاری خارجیان، به تامین هزینه‌های ریالی و ارزی آن کمر بست که عملیات اجرای در سال ۷۶ آغاز شد و در سال ۸۳ خاتمه یافت. خوشبختانه اعتمادی که به پیمانکاران داخلی شد، نتیجه‌ای نیکو به بار آورد، به طوری که هزینه کل ساخت سد و نیروگاه فقط کمی بیشتر از یک میلیارد دلار شد و متعاقب آن ارزشی بالاتر از این گونه هزینه‌ها و یا صرفه‌جویی‌ها به ثبت رسید و آن هم کسب بالاترین درجه فناوری ساخت سد، آن هم از نوع بتنی دو قوسی و ساخت نیروگاهی در دل ستبر کوه بود که به نوبه خود واجد دو ویژگی بوده است، ویژگی اول کندن آن مغار بزرگ بود که به نوبه خود شاهکار اعجاب‌انگیزی در عرصه مهندسی بود، به طوری که غاری با ابعاد ۴۵×۲۵×۲۵۰ متر پدید آمد که حدود ۵۰۰متر پایین‌تر از محور سد بود. سپس دستگاه‌های فوق‌العاده عظیم برای ساخت
نیروگاه برقابی به داخل مغار برده و نصب شد تا از حاصل کار، طیفی از زبده‌ترین کارشناسان کشورمان، چه آنها که مغار را کنده بودند و چه آنها که ماشین‌ها و توربین‌ها و دستگاه‌های عظیم نیروگاه را در کارخانه‌های داخلی ساخته بودند و چه آنها که این دستگاه‌ها را نصب کرده و به کار انداختند نیروگاهی ایجاد شود که ۲۰۰۰مگاوات برقابی تولید کند و قابل افزایش تا ۳۰۰۰مگاوات هم باشد.
لذا تولید برقابی که اصطلاحا به برق پاک مشهور شده است، دومین ویژگی یا دومین ماموریت سد کارون 3 بوده است. در وصف اهمیت این نیروگاه برقابی همین قدر باید گفت که استفاده از قدرت آب در تولید برق در سرزمین ما با همه ویژگی‌هایی که دارد یک غنیمت بزرگ است، از حدود 36هزار مگاوات برق که در‌حال‌حاضر تمام دارایی ایران از این حیث را تشکیل می‌دهد، تاکنون فقط 6300مگاوات برقابی در سطح کشور به بهره‌برداری رسیده و باقی هر چه که هست از طریق سوخت‌های فسیلی است که به شدت آلاینده‌اند و همچنین گاز طبیعی یا ترکیبی از این دو تولید می‌شود.
اما تنظیم آب کشاورزی و هدایت آن به پشت سدهای پایین‌دستی ماموریت دیگر سد کارون ۳ است. با توجه به وضعیت کوهستانی منطقه، مسلما ساخت کانال‌های انتقال آب و زهکشی در زمین‌های پایین‌دست سد کارون ۳ ضرورتی نداشت و از این حیث این سد باید آب را تنظیم کرده و به سدهایی که در پایین دست ساخته شده و یا ساخته می‌شود هدایت کند.
چند مشخصه دیگر
سد کارون ۳ اگرچه به لحاظ حجم ذخیره آب کمتر از کرخه ارزیابی می‌شود، اما به لحاظ وضعیت منطقه‌ای که برای ساخت سد انتخاب شده به حجم عظیمی از بتن‌ریزی نیاز داشته است تا ساخته شود. لذا حجم بتن‌ریزی در این سد یک ویژگی منحصر به فرد دارد که در مقام مقایسه با ساختمان‌های بزرگ دنیا، یا سدهایی که در ایران ساخته شده است قابل‌تامل است. بتن‌ریزی معادل ۷/۲میلیون مترمکعب در این سد ۵۰برابر بیشتر از بتن‌ریزی برج میلاد تهران یا ۹/۴۰برابر حجم بتن‌ریزی در «برج العرب» دبی بوده است. در مقام مقایسه با سد دز در سد کارون ۳ معادل ۶۸/۵برابر بتن‌ریزی شده و در مقام مقایسه با سد امیرکبیر (کرج) حجم بتن‌ریزی در کارون ۳ معادل ۶/۳برابر بوده است. جالب‌تر اما سازه‌های حاشیه این سد است که به نوبه خود قابل‌تامل است، به طور مثال این سد ۳۳کیلومتر جاده‌های دسترسی دارد و مجموع طول تونل‌های زیرزمینی آن به ۲۲کیلومتر بالغ می‌شود. پل‌هایی که روی دریاچه نصب شده و از حیث مهندسی به نوبه خود شاهکاری محسوب می‌شود، شامل دوپل قوسی است که یکی از آنها ۲۴۵۰ تن وزن داشته و طول آن ۳۳۶متر به عرض ۸/۱۱متر با طول دهانه قوس ۲۶۴متر و دیگری با ۱۳۵۰تن وزن و طول و عرض
۸/۱۱×۲۱۴ متر با دهانه قوس ۱۶۲متر با زیبایی تمام خودنمایی می‌کند، یا دریچه‌های سد را باید مثال زد که البته مثل هر سد دیگری برای سرریز آب، پیش‌بینی شده است. این دریچه‌ها از سه نوع سرریز اوجی که در بالاترین حد ذخیره آب در پشت سد آب اضافی را به بیرون هدایت می‌کند و بالاخره سرریز روزنه‌ای و آزاد است که هر کدام به تناسب شرایط پشت سد، تنظیم آب را ممکن می‌سازد، اما شگفت‌انگیز‌تر قدرت تخلیه آب در شرایط ویژه‌ای است که امکان می‌دهد از مجموع سرریزها، ۱۳هزار و ۳۰۰متر مکعب بر ثانیه آب به بیرون هدایت شود.
و بالاخره به همین دلیل است که سد کارون 3 را یک ابرسازه نامیده‌اند، زیباتر و برازنده‌تر از آن، اما نگین زاگرس است که در وصف کارون 3 خوانده‌اند.
بخشی از تاسیسات نیروگاه سد کارون ۳ که قسمتی از مغار بزرگ این طرح را نشان می دهد
ارسال نظر