واکاوی مساله بنزین

ابوذر سالاری

سال ۸۶ در حالی آغاز شد که بودجه کل کشور در مجلس شورای اسلامی ‌بررسی و به تصویب رسیده در عین حال مساله بنزین که یکی از موضوعات مهم در بودجه بود همانند گذشته در ابهام باقی ماند. می‌توان به جرات گفت موضوع بنزین در چندساله اخیر یکی از موضوعاتی بوده است که در زمان رسیدگی به بودجه توجه بسیاری را به خود معطوف ساخته و دیدگاه‌های متفاوتی نیز نسبت به این پدیده وجود داشته است‌. بی‌شک کالبد شکافی دقیق و همه‌جانبه این موضوع از طرف صاحبنظران و رسانه‌های جمعی می‌تواند در رسیدن به راه حلی که منفعت مردم و کشور در آن باشد بسیار راهگشا باشد‌. لذا در این نوشتار به دنبال بررسی و شناسایی عوامل موثر بر افزایش مصرف بنزین در ایران و همچنین بررسی نکات ضعف و قوت پیشنهادهای مختلف در زمینه حل این موضوع هستیم تا بتوانیم کمکی در جهت ساختن ایران اسلامی‌ داشته باشیم. مصرف بنزین در سال‌های اخیر به شکل قابل‌توجهی افزایش یافته است، به نحوی که به‌رغم ذخایر غنی نفتی کشور، تامین بنزین مورد نیاز به یکی از دغدغه‌های دولت تبدیل شده است.بنزین از جمله فرآورده‌های نفتی انرژی زا می باشد که ۹۹‌درصد آن در بخش حمل‌و‌نقل مصرف می‌شود. مصرف این فرآورده به لحاظ پایین بودن قیمت، فرسودگی خودروها، بالا بودن مصرف خودروها، افزایش تعداد خودرو، افزایش مدت انتظار در ترافیک و نداشتن الگوی مصرف بهینه سال به سال سریعا افزایش یافته به گونه ای که مصرف این فرآورده از ۷/۱۰‌میلیون لیتر در سال ۱۳۵۵ با متوسط رشد سالانه ۱/۶‌درصد (حدود سه برابر رشد جهانی این فرآورده) به ۵/۵۰‌میلیون لیتر در سال ۱۳۸۱ رسیده است. به‌رغم احداث پالایشگاه‌های جدید، ظرفیت تولیدی پالایشگاه‌ها پاسخگوی نیاز داخلی نبوده و به ناچار سالانه مقدار بسیار زیادی بنزین به ارزش صدها‌میلیون دلار خریداری و به داخل کشور حمل می‌گردد.

نکته قابل تامل اینکه چنین مصرف بالایی در شرایطی تحقق یافته است که سرانه خودرو در ایران به ازای هر صد نفر نسبت به سایر کشورها بسیار پایین می‌باشد. این امر حکایت از مصرف سرانه بالای هر خودرو در کشور دارد.

بر اساس نظر کارشناسان و بر پایه آمار، در میان حامل‌های اصلیِ انرژی، رشد مصرف بنزین بسیار زیاد بوده‌ است و سرانه مصرف بنزین در ایران، بسیار بیشتر از سایر کشورهای در حال توسعه است. طی سال‌های اخیر روند تولید خودرو در ایران افزایش چشمگیری یافته است، بطوری که در سال ۱۳۸۰، ۳۷۰‌هزار دستگاه، سال ۱۳۸۱ حدود ۵۱۰‌هزار دستگاه، سال ۱۳۸۲ حدود ۷۴۰‌هزار دستگاه و سال ۱۳۸۳ حدود ۹۳۰‌هزار دستگاه خودرو تولید شده و در سال ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵ تولید بیش از یک‌میلیون دستگاه خودرو است. برآوردی که از مجموع کل خودروهای در حال تردد در سطح کشور اعم از وارداتی و تولید داخل وجود دارد، بیش از ۶‌میلیون دستگاه است. تعداد خودروهای با عمر کمتر از ۵ سال بیش از ۳‌میلیون و ۴۲‌هزار دستگاه تخمین‌زده میشود که روزانه بیش از ۲۳‌میلیون لیتر بنزین مصرف میکنند. طبق برآوردهای اعلام شده خودروهای بین ۲۵ تا ۳۰ سال ۱۰‌میلیون لیتر و بالای ۳۰ سال ۲‌میلیون و ۷۰۰‌هزار لیتر در روز بنزین مصرف می‌کنند و این در حالی است که طبق استانداردهای جهانی، خودروهای بالای ۱۵ سال عمر جزو خودروهای فرسوده محسوب می‌شوند از طرفی متوسط مصرف روزانه بنزین هر خودرو در ایران ۷۵/۱۰ لیتر است که بیشترین میزان مصرف در میان کشورهای جهان است. همچنین مصرف سرانه انرژی در ایران با ۴/۸ بشکه معادل نفت خام به ازای هر نفر بیش از دو برابر مصرف سرانه کشوری مانند مصر با ۴/۷۵‌میلیون جمعیت و پنج برابر اندونزی با ۲۲۵‌میلیون نفر جمعیت دو برابر چین با یک‌میلیارد و۳۱۱‌میلیون نفر جمعیت و چهار برابر کشور هند با یک‌میلیارد و ۱۲۲‌میلیون نفر جمعیت است. بنا‌براین رابطه منطقی و معنی داری بین مصرف انرژی در ایران و تولید نیست در واقع در مقایسه با انرژی مصرفی رشد متناسبی رخ نداده و در واقع اقتصاد بخشی از ارزش افزوده خود را از دست داده است.

همچنین روزانه علاوه ‌بر آنکه ۲۵۰‌هزار لیتر سوخت به خاطر کم‌دقتی مصرف‌کنندگان در جایگاه‌‌های سوخت به هدر می‌رود، یک‌میلیون لیتر بنزین نیز از طریق مرزهای ایران به کشورهای پاکستان، افعانستان، ترکیه، آذربایجان و برخی از کشورهای خلیج‌فارس قاچاق می‌شود.

براین اساس، می‌توان عوامل اصلی افزایش مصرف بنزین در سال‌های اخیر را این‌گونه برشمرد‌:

۱ - قیمت بنزین- قیمت بنزین در سال‌های گذشته، هماهنگ با نرخ تورم افزایش پیدا نکرده است و در واقع بهای بنزین به قیمت ثابت، کاهش یافته است.

۲ - تعداد و عمر متوسط خودروهای بنزین سوز- با توجه به افزایش تولید، تعداد اتومبیل‌ها در چند سال گذشته به شدت افزایش یافته است و به نظر می‌رسد در سال‌های آینده نیز تعداد اتومبیل‌ها با رشد بالایی همراه باشد. از یکسو،‌ افزایش عرضه خودروهای سواری،‌ کاهش قیمت خودرو،‌ ایجاد تسهیلات مختلف مالی برای خرید خودرو،‌ تبدیل شدن خودرو از یک کالای لوکس به یک کالای عمومی، واردات خودرو و نهایتا افزایش قدرت خرید خودرو در خانوارهای ایرانی سبب افزایش ورودی خودرو به شبکه حمل‌و‌نقل کشور شده است. از سوی دیگر، نبودن قوانین کارا جهت از رده خارج کردن خودروهای فرسوده ‌و اجرایی نشدن قوانین موجود، خروجی خودرو از این شبکه را با کمترین نرخی رو به رو کرده است، لذا مجموع تعداد خودرودهایی که در شهرها، ‌روستاها و جاده‌های کشور تردد می‌کنند، به طور مرتب افزایش یافته است. این امر به طور مستقیم سبب افزایش مصرف بنزین در کشور خواهد شد. همچنین افزایش عمر خودروهای سواری و از رده خارج نشدن انها سبب می‌شود راندمان مصرف بنزین در این گونه خودروها کاهش یافته و باعث افزایش مصرف بنزین در این خودروها ‌شود.

۳ - جمعیت- رشد جمعیت در سال‌های اخیر کاهش یافته است ولی رشد جمعیت بالا در سال‌های دهه ۶۰، هم‌اکنون در سن خرید و استفاده از اتومبیل و نیز استفاده از خدمات حمل‌و‌نقل هستند. بنابراین یک عامل دیگری که بر افزایش تقاضا برای خودروهای شخصی و نتیجتا افزایش مصرف بنزین اثرگذار بوده است بحث افزایش جمعیت است که تقاضا برای خودرو را افزایش می‌دهد. به ویژه این که در چند سال اخیر جمعیت جوان کشور به حداکثر خود رسیده است و این قشر با توجه به شرایط و نیازهای اجتماعی خود تمایل بیشتری به استفاده از خودروهای شخصی دارد.

۴ - تولید ناخالص داخلی- با افزایش تولید، نیاز به حمل‌و‌نقل و به تبع آن، مصرف بنزین افزایش می‌یابد.

۵ - ظرفیت سیستم حمل‌و‌نقل عمومی (شهری و بین شهری)- به‌رغم افزایش جمعیت و افزایش تقاضا برای حمل‌و‌نقل عمومی، امکانات حمل‌و‌نقل شهری و بین شهری، و سیستم حمل‌و‌نقل عمومی در دو دهه گذشته با رشد نسبی اندکی همراه بوده است.

۶ - میزان مصرف هر خودرو- میزان مصرف خودروها در داخل کشور بسیار بالا است.

۷ - امکانات کاهش تعداد سفر (تجارت الکترونیک، دولت الکترونیک، بانک‌داری الکترونیک و...)- با گسترش این امکانات، میزان تقاضا برای سفرهای شهری کاهش می‌یابد و به تبع آن تقاضای بنزین کاهش می‌یابد که این امکانات هنوز گسترش مناسبی در کشور ما پیدا نکرده است و بنابراین می‌تواند یکی از علل افزایش تقاضای بنزین باشد.

۸ - میزان گسترش شبکه راه‌های شهری و بین شهری و حجم ترافیک- افزایش تعداد اتومبیل و عدم گسترش شبکه راه‌ها متناسب با آن، به افزایش ترافیک منجر می‌شود که باعث افزایش مصرف سوخت خواهد شد.

۹ - میزان استفاده مردم از اتومبیل شخصی- به نظر می‌رسد با توجه به ضعف سیستم حمل‌و‌نقل شهری و ارزان بودن بنزین، مردم به استفاه از اتومبیل شخصی علاقه دارند. البته افزایش رغبت به استفاده از وسایل شخصی،‌ ممکن است دلایل دیگری نیز داشته باشد. لیکن یکی از مهم‌ترین آنها موضوع پایین بودن قیمت بنزین است.

۱۰ - کیفیت بنزین

۱۱ - میزان قاچاق بنزین

اکنون که تاحدودی عوامل اصلی در افزایش مصرف بنزین را مورد شناسایی قرار دادیم به ارائه پیشنهاداتی که جهت کاهش مصرف بنزین شده، پرداخته و نکاتی را در مورد هرکدام متذکر خواهیم شد تا بتواند به عقلانی‌تر شدن تصمیمات در این زمینه کمک نماید.

افزایش قیمت سوخت

در ایران به دلیل بار سیاسی که افزایش قیمت سوخت و انرژی دارد هیچ فردی حاضر نیست این قدم را بردارد و همواره راه‌حل‌های میانه و غیر‌قیمتی که بیشتر بر روش‌های ارشادی استوار است و با فرهنگ‌سازی به اصلاح اقتصاد نظر دارد روی آورده می‌شود. این روش‌ها به طور قطع ضروری و لازم است ولی باید گفت که علاوه بر این راه‌حل‌ها بایستی به بحث قیمت بنزین نیز توجه گردد و بایستی به این نکته توجه داشت که یکی از عوامل مهم در اصلاح تولید، توزیع و مصرف اصلاح قیمت می‌باشد که بایستی همزمان و در کنار سایر مولفه‌های تاثیرگذار دیده شود. در‌حال‌حاضر دو سازمان برای فرهنگ‌سازی و چندین وزارتخانه و نهاد دولتی درگیر مسائل اجرایی اصلاح مسائل انرژی و سوخت در کشور هستند، ولی هیچ‌کدام به یک هدف اعلام شده نرسیده‌اند و به طور اصولی میزان اتلاف دارایی و انرژی به میزانی است که اصلاح آن بسیار دشوار است. فقدان یک سیاست واحد و موازی کاری در نهاد‌های دولتی و تردید‌های موجود در برنامه‌ریزی کلان دولتی در مورد انرژی و بنزین بصورت خاص موجب شده تا سوی دیگر این بخش اقتصادی یعنی تولید فرآورده‌های نفتی نیز دچار نابسامانی شود و ساماندهی آن با موانع و مشکلاتی مواجه شود.

به نظر می‌رسد اصلاح قیمت بنزین علاوه بر منطقی شدن رفتار مصرف‌کنندگان و ممانعت از سهمیه‌بندی، موجبات ارتقای استانداردهای نظام حمل‌و‌نقل در کشوررا نیز فراهم می‌گرداند. البته بر‌اساس مطالعات انجام شده هرگونه افزایش قیمت بنزین موجب کاهش رفاه دهک‌های پایین درآمدی کشور می‌گردد،بنابراین بایستی در بحث اصلاح قیمت‌ها به طراحی سیستمی‌برای جبران رفاه ازدست رفته این گروه از جامعه نیز توجه داشت و به این کار همت گمارد.

کارت هوشمند سوخت

یکی از روش‌های کنترل توزیع بنزین و جلوگیری از قاچاق ۶‌میلیون لیتری بنزین از کشور که از سال ۸۲ مطرح شده اجرای کارت‌هوشمند سوخت می‌باشد. می‌توان از مزایای طرح کارت هوشمند سوخت، کنترل مصرف بی رویه‌ای بنزین، جلوگیری از قاچاق بنزین، بهبود مدیریت توزیع و عرضه، حذف مشکلات بهداشتی و امنیتی، جلوگیری از هدر رفتن سرمایه‌ها، کاهش واردات بنزین، به علاوه جلوگیری از مشکلات ناشی از نبود پول خرد در جایگاه‌های عرضه بنزین را نام برد. از طرف دیگر رانتخواری عدهای از افراد و تکرار نظام شکست خورده کوپن به عنوان مهم‌ترین معایب آن مطرح می‌شود .

ظرفیت استفاده از وسایل نقلیه

اگر از ظرفیت کامل وسایل نقلیه استفاده نشود و مسافرت‌های تک سرنشین در خودروهای شخصی همچنان ادامه یابد و در قسمت باربری، به دلیل نبود برنامه‌ریزی صحیح، وسیله مورد استفاده تنها در یک مسیر بار حمل کند، از انرژی به شکل مطلوبی استفاده نشده و نتیجه آن اشاعه فرهنگ اتلاف انرژی است. بنابراین، سرنشینان خودروهای شخصی علاوه بر پرهیز از حمل‌و‌نقل تک‌سرنشین باید در هنگام توقف با زمان بیش از ۳۰ ثانیه موتور خودروی خود را خاموش کنند، از حمل بارهای اضافی بپرهیزند، در زمستان برای بهتر کارکردن وسایل نقلیه خود موتور ماشین را گرم کنند، از بنزین‌هایی با کیفیت بالا و مناسب استفاده کنند تا از مصرف نابجای بنزین اضافی پرهیز شود، همچنین کامیون‌ها و وسایل باربری هنگام حمل بار سعی کنند مسیر رفت و برگشت را به حمل‌بار بپردازند تا در این زمینه هم از مصرف بیش از حد مواد سوختی پرهیز شود.

افزایش راندمان

‌راندمان وسایل نقلیه نیز در افزایش تلفات و استفاده صحیح از آن در بهینه سازی مصرف انرژی نقش دارد و هرچه راندمان وسیله نقلیه بیشتر باشد، میزان مصرف انرژی برای یک مسافت مشخص کاهش خواهد یافت که درنتیجه از میزان مصرف و تلفات انرژی کاسته خواهد شد.

در ایران افزایش سریع تعداد خودروها و راندمان پایین این وسایل، سبب افزایش مصرف سوخت می‌شود و اگر این رویه همچنان ادامه یابد، مصرف بنزین هم روزبه روز افزایش می یابد و تلفات ناشی از راندمان پایین بیشتر خواهد شد؛ به همین منظور شرکت‌های خودروسازی داخلی ضمن رعایت استانداردها و رقابت با یکدیگر درصورت اجبار به استفاده از فناوری‌های جدید در سیستم سوخت خودروها که از جمله می توان به نمایانگرهای سوخت، حسگرهای ارسال کننده اطلاعات و...اشاره کرد می‌توانند به کاهش مصرف سوخت کمک نمایند.

ترکیب وسایل نقلیه

ترکیب وسایل نقلیه در حمل مسافر و بار مهم است، یعنی هرچه میزان مسافر یا بار حمل شده برای یک مسافت مشخص بیشتر باشد، از انرژی به شکل مطلوب‌تری استفاده شده است، به همین منظور می‌باید در حمل‌و‌نقل‌های درون‌شهری تردد و استفاده از وسایل نقلیه شخصی کاسته شود و فرهنگ استفاده از وسایل نقلیه عمومی ترویج شود. به همین منظور باید ناوگان حمل‌و‌نقل وسایل نقلیه عمومی درون شهری نیز توانایی جابه جایی مسافران را داشته باشد یعنی بر میزان اتوبوس‌ها، خطوط مترو و‌... افزوده شود و از سوی دیگر در حمل‌و‌نقل بارهای بین شهری به جای استفاده از کامیون و تریلی از وسایلی مانند قطار که میزان زیادی بار را با مقدار بسیار محدودی انرژی جابه‌جا می‌کند، استفاده شود.

جانشینی سوخت‌ها

جانشینی سوخت‌ها به ویژه سوخت‌های ارزان قیمت که از نظر محیط‌زیست هم سالم‌تر هستند، یکی دیگر از راه‌های صرفه‌جویی در مصرف انرژی است، زیرا استفاده از سوخت‌ها به ویژه سوخت‌های ارزان قیمت، علاوه بر سالم بودن می‌تواند به آزاد شدن سوخت‌های با ارزش‌تر و جلوگیری از واردات بنزین منجر شود. به همین منظور استفاده از گازطبیعی (C.N.G) به جای مصرف بنزین و گازوئیل در خودروها و نوسازی صنایع خودروسازی به منظور تولید خودروهای کم‌مصرف با فناوری روز دنیا، یکی از سیاست‌های اصولی در صرفه جویی مصرف سوخت در بخش حمل‌و‌نقل است.

مدیریت حمل‌و‌نقل

یکی از راه‌های موثر در صرفه‌جویی بنزین، مدیریت حمل‌و‌نقل است که با استفاده از مدیریت صحیح در حمل‌و‌نقل از طریق توسعه و اصلاح مسیرها، نوسازی وسایل و ناوگان حمل‌و‌نقل، افزایش ایمنی و توسعه خطوط، توسعه فرهنگ پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری، وضع عوارض جاده‌ای در زمان اوج ترافیک، مدیریت صحیح پارکینگ، تغییر ساعات کار و توسعه سیستم‌های مخابراتی و رایانه ای، زمینه لازم برای صرفه‌جویی در مصرف بنزین را فراهم می‌کند.

با توجه به اینکه مصرف بی‌رویه بنزین طی سالیان متمادی و ایجاد شکاف بین تولید و مصرف مشکلات فراوانی را برای کشور ایجاد کرده و واضح است که مصرف کردن منابع ارزی برای واردات بنزین در بلندمدت از لحاظ اقتصادی توجیهی ندارد از طرفی از آنجا که افزایش ناگهانی قیمت بنزین نیز به دلیل شکل‌گیری یا الگوی مصرف بلندمدت مرسوم و حساسیت نسبت به قیمت بنزین و تاثیر آن بر دیگر اقلام مصرفی ضروری، شوک‌های تورمی ‌وحشتناکی را ایجادخواهد کرد.

بنابراین می‌بینیم که درکنترل مصرف بنزین عوامل موثر فراوانی نقش دارند هم عوامل قیمتی و هم عوامل غیرقیمتی که غفلت از هرکدام در تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری توسط نهادهای مسوول می‌تواند منجر به شکست برنامه تدوین شده و هدر رفتن سرمایه‌های ملی گردد.