اصلاحات اقتصادی در کوبا

مترجم‌: نیلوفر قدیری :چندی پیش یکی از روزنامه‌های آمریکایی که مدت‌ها است منتظر مرگ فیدل کاسترو و فروپاشی نظام او در کوبا هستند، در گزارشی درباره وضعیت خود فیدل و کشور کوبا نوشت، وضعیت فیدل‌کاسترو این روزها درست مثل وضعیت و شرایط کشور کوباست. یعنی آنقدر بیمار است که نمی‌تواند به خوبی به فعالیت خود ادامه دهد، اما کاملا نمرده است. کاسترو هر‌چند ماه یک بار در صفحه تلویزیون حاضر می‌شود و خودی نشان می‌دهد اما هنوز توان بازگشت به کار را ندارد. در این هفت ماهی که فیدل ۸۰ ساله در صحنه قدرت کوبا نبوده و کار را به برادرش رائول واگذار کرده ظاهرا همه چیز آرام به نظر می‌رسد و گویی هیچ تغییری صورت نگرفته است. اما با نگاهی عمیق‌تر می‌توان دریافت که تغییراتی ایجاد شده و تغییرات بیشتر هم در راه است.

در همین مدت کوتاه که رائول ۷۵ ساله در قدرت بوده مشکلات کشور ۴/۱۱‌میلیون نفری کوبا به گونه‌ای جدی‌تر مورد توجه قرار گرفته است. تحلیلگران امور کوبا می‌گویند کاستروی جوان‌تر الگوی جدیدی برای ایجاد تحول در کشورش پیش رو دارد و آن پکن است جایی که حزب کمونیست در آن همچنان قدرت سیاسی را در دست دارد، اما از نظر اقتصادی نفوذ و قدرت و انحصار خود را کم کرده تا سرمایه‌گذاران خارجی و کارآفرینان خصوصی تشویق شوند و چین را به ابرقدرت اقتصادی تبدیل کنند.

محسوس‌ترین تغییری که در کوبا در شش ماه گذشته دیده شده تجدید‌نظر هاوانا در شیوه‌های قدیمی است. به همین دلیل است که اکنون از رائول انتظار می‌رود جهت‌گیری کشور را تغییر دهد. در جریان اجلاس دو روزه پارلمان بدون قدرت کوبا در روزهای پایانی سال میلادی گذشته رائول با چهره‌ای برافروخته از خط قرمز‌های بروکراتیک که باعث تاخیر در پرداخت به کشاورزان و دیگر کارهای کشور می‌شود به شدت انتقاد کرد و شبکه حمل و نقل عمومی کشور را در آستانه فروپاشی توصیف کرد. او فریاد زد که از بهانه آوردن‌ خسته شده‌ایم. همزمان با این سخنان روزنامه جوانان حزب کمونیست در مقاله‌ای از ناتوانی و ناکارآمدی شرکت‌های دولتی انتقاد کرد و نوشت که همه سر هم کلاه می‌گذارند و کم‌فروشی می‌کنند. این روزنامه به نقل از یک اقتصاددان نزدیک به دولت دلیل این وضعیت نابه‌سامان را الگوی ناموفق شوروی اعلام کرد. رائول از زمانی که برای اولین بار در سال ۱۹۹۷ به پکن سفر کرد مشغول مطالعه الگوی جایگزین چینی است. در سفر به چین او با زورونگ جی، نخست‌وزیر وقت چین دیدار کرد که بسیاری از اصلاحات مهم اقتصادی این کشور را باید به نام او ثبت کرد. رائول بعد از این سفر یکی از مشاوران ارشد زو را به کوبا دعوت کرد تا در دیدار با صدها تن از مقامات و مدیران شرکت‌های دولتی اطلاعات و راهنمایی‌های خود را در اختیار آنها بگذارد. این دیدارها از آن زمان تا‌کنون ادامه دارد. یکی از مقامات اطلاعاتی سابق کوبا که اکنون هم ارتباطات نزدیکی با دولت دارد در این باره می‌گوید، مدل چینی رهبری کنونی کوبا را به شدت تحت تاثیر قرار داده‌است.

در ۱۵‌سال گذشته نزدیک به ۸۵‌درصد از رهبران نظامی و غیر‌نظامی کوبا به چین سفر کرده‌ و از پیشرفت‌های این کشور در سال‌های گذشته بازدید نموده‌اند. این سفرها تازه اکنون در حال ثمر دادن است. هاوانا هنوز در سطح مقامات رسمی تاکید می‌کند که باید مالکیت دولتی بیش از ۹۰‌درصد از اقتصاد را در دست داشته باشد. رائول هم هیچ‌گاه در انظار و به طور عمومی سوسیالیسم بازار مدل چینی را تایید نکرده ‌است. اما اقدامات او معنای دیگری دارد. در دوران حکومت رائول ارتش مهم‌ترین بازیگر در اقتصاد کوبا بوده‌ و ده‌ها شرکت با ۶۰‌درصد درآمد توریسم کشور و دو سوم فروش ارز را در اختیار داشته است. این قراردادها شبیه قراردادهای ارتش چین در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ است. نشانه‌های دیگری که از کوبا دیده می‌شود حاکی از تغییر جهت‌گیری سیاست‌های این کشور به سوی استراتژی‌های متمایل به بازار است. مثلا گروهی از کارشناسان اقتصادی با نفوذ سابق که از قانونمندسازی شرکت‌های خصوصی کوچک و متوسط در اوائل دهه ۱۹۹۰ حمایت می‌کردند و به همین دلیل از کار خود برکنار شده بودند، اکنون بار دیگر به صحنه بازگشته‌اند.

رائول دلایل زیادی برای نگاه به الگوی چینی دارد. بسیاری از مشکلات پیش روی کوبای امروز شبیه به همان مشکلاتی است که چین را بعد از مرگ مائو در سال ۱۹۷۶ فلج کرد. فیدل کاسترو مانند مائو با یکدندگی بر اصول ضد‌بازار تاکید می‌کرد. البته شرایط و دشواری‌های کوبا چنان وخیم بود که بعضی چینی‌ها هم به آن توجه نشان می‌دادند. در سال ۲۰۰۳ زو شیچنگ از آکادمی علوم‌اجتماعی چین در پایان سفر خود به کوبا گفت، کوبا باید مکانیز‌م‌های اقتصاد بازار سوسیالیستی را ایجاد کند و از یک‌جانبه گرایی دست بردارد. کشور کوبا اکنون با مشکلات اقتصادی بسیاری رو‌به‌رو است. این کشور با کاهش ۷۰۰‌هزار واحدی مسکن رو‌به‌رو است و به‌رغم درمان و آموزش رایگان کارمندان دولت با حقوق و دستمزد ۱۷‌دلار در ماه به سختی روزگار می‌گذرانند. به دلیل همین شرایط سخت، بسیاری از این کارمندان در محل کار خود به خوبی به وظایفشان عمل نمی‌کنند و به همین دلیل امور کشور به کندی پیش می‌رود و کارآمد نیست. رائول می‌داند که برای باقی ماندن در قدرت باید شرایط و استانداردهای زندگی مردم را بالا ببرد. برای این کار باید بخش‌هایی از اقتصاد را باز کند. ناظران بدبین هشدار می‌دهند اگر دولت راهی برای کنترل فساد و تقویت کارآمدی پیدا نکند همه حرف‌هایی که درباره اصلاحات گفته و شنیده می‌شود بی‌فایده خواهد بود. گاه به گاه مدیری از شرکت‌های دولتی به خاطر فساد اخراج یا تنبیه می‌شوند، اما این در دریای فساد مالی و کاری و اقتصادی که کوبا را فراگرفته به هیچ‌وجه کافی نیست.

یکی از راه‌های باز کردن بازار این است که به کشاورزان اجازه داده شود محصول خود را خودشان انتخاب کنند و محصولشان را هم به هر کس که می‌خواهند و به هر قیمتی که بازار با مکانیزم‌های خود مشخص می‌کند بفروشند. این همان اتفاقی است که در چین و ویتنام روی داده و نام آن را خصوصی‌سازی گذاشته‌اند. اما رائول که سال‌ها زیر سایه فیدل زندگی کرده و نفس کشیده است نمی‌تواند تا وقتی او زنده است دست به تغییرات شگرفی بزند که در جهت مخالف سیاست‌های رهبر کوبا است. کوبا اکنون در عصر یخی و در انتظار به سر می‌برد.

منبع‌: نیوزویک