روز جهانی آمار

حسین حاجی‌زاده

۲۰اکتبر ۲۰۱۰ ـ ۲۸ مهرماه ـ از طرف سازمان ملل به عنوان روز جهانی آمار نام‌گذاری شده‌است. نام‌گذاری روزها با موضوعات خاص، سنتی است که هم در سطح ملی و هم در سطح بین‌المللی مرسوم ‌است. این نام‌گذاری‌ها از دو منظر قابل توجه است. اول اینکه موضوع مورد نظر نزد مردم یک کشور یا مردم جهان آنقدر با‌ اهمیت و برجسته است که روزی را به آن اختصاص می‌دهند.

دوم اینکه موضوع موردنظر جایگاه واقعی خود را ندارد و جامعه به اهمیت آن آگاه نیست. بنابراین روزی را با آن نام‌گذاری می‌کنند تا مردم به اهمیت آن پی ببرند و موضوع، جایگاه واقعی خود را به مرور زمان پیدا کند.

نام‌گذاری روزی به عنوان روز جهانی آمار، از منظر دوم است و سازمان ملل - که برآیند خرد و مشارکت مردم جهان است ـ درصدد بوده تا توجه مردم و حاکمیت‌ها را به آمار و اهمیت آن جلب کند و از همین جهت است که بان‌کی‌مون ـ دبیر کل سازمان ملل - در نامه‌ای به رهبران جهان می‌گوید «بیایید در این موقعیت تاریخی جشن بگیریم و به نقش آمار در توسعه اجتماعی و اقتصادی جوامع اذعان کنیم و برای تقویت توانایی‌های ملی آمار تلاش کنیم و منابع بیشتری به آن اختصاص دهیم».

به دنبال این پیام در اکثر کشورهای جهان با مشارکت سازمان‌های تولیدکننده آمار، تشکل‌ها و انجمن‌های آمار و صاحبنظران و متخصصان آمار برنامه‌هایی برای گرامیداشت این روز تهیه و تدارک دیده شده است. برای آگاهی از جزئیات بیشتر می‌توانید به آدرس روز جهانی آمار در www.unstats.un.org/unsd/wsd و آدرس روز جهانی آمار ایران در www.iranstat.org مراجعه کنید.

اما آمار چیست و چرا تا این اندازه اهمیت پیدا کرده که از طرف سازمان ملل روزی با عنوان آمار نام‌گذاری شده است؟ آیا آمار نزد جامعه ما و به‌ویژه ارکان آن (مردم و دولت) اهمیتی دارد و به آن توجه می‌شود؟ آیا از ظرفیت و قابلیت‌های آمار برای جامعه به درستی استفاده می‌شود؟ چالش‌ها‌ی تولید آمار و استفاده از آن در جامعه‌ چیست؟ آیا کاربران آمار ـ چه دولت و چه مردم ـ مهارت کافی را برای مواجهه با آمار‌ها دارند و می‌توانند با آنها ارتباط برقرار کنند؟ پاسخ به سوال‌هایی از این نوع ضرورتی است که باید به آن پرداخته شود تا بتوان در مسیری قرار گرفت که آمار جایگاه واقعی خود را در جامعه پیدا کند.

در این یادداشت، تلاش می شود در حد امکان و به بهانه گرامید‌اشت روز جهانی آمار به آمار و اهمیت آن پرداخته شود.

آمار، یک مبحث علمی است که در نوع خود پیشرفت‌های قابل توجهی داشته و دارد. حوزه کاربردی این رشته علمی آنقدر گسترده شده است که به‌طور کلی می‌توان به این بسنده کرد که « آمار علم جمع‌آوری، پردازش و تحلیل داده‌ها است » و « داده » مواد خام اولیه‌ای است که از آن برای تولید آمار استفاده می‌شود. از نگاهی دیگر، آمار همان تولیدات این رشته ‌علمی در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است.

بر اساس این تعریف که بیشتر ناظر بر مفهوم رایج در بین عموم است می‌توان گفت که جامعه ما آمار را بیشتر با موضوعاتی مانند تعداد جمعیت، نرخ تورم، نرخ رشد اقتصادی، نرخ بیکاری، تعداد ازدواج و مواردی از این دست می‌شناسد.

اینها محصولات و کالاهایی هستند که در نظام آماری و به‌ویژه در نظام آمار رسمی کشور تولید می‌شود و کاربران این محصولات، مردم و حاکمیت هستند. یک کالا و محصول آماری مانند هر محصول و کالایی دارای استاندارد‌هایی برای تولید و دستورالعمل‌هایی برای استفاده می‌باشد.

در صورتی که استانداردهای لازم برای تولید آمار مورد توجه قرار نگیرد یا اینکه به دستورالعمل چگونگی استفاده توجه نشود، آمار برای جامعه، مفید نخواهد بود. آمار درست ـ مانند قطب‌نما‌ی سالم برای کشتی ـ جهت حرکت را نشان می‌دهد و منطقی است زمانی که قطب‌نما‌ی سالم نشان می‌دهد در حال دور شدن از مسیر هدف هستیم، سکان کشتی جامعه را در جهتی قرار دهیم که قطب‌نمای آمار نشان می‌دهد.

آمار و اطلاعات، در گذشته‌های نه‌چندان دور، بیشتر در جهت رفع نیاز حاکمان بود که آن هم بیشتر به موضوعاتی مانند امور نظامی اختصاص داشت و مردم عادی ضرورتی به دانستن آن نداشتند زیرا تاثیری در زندگی آنان نداشت. ولی به دلیل تغییرات قابل توجهی که در نوع زندگی بشر رخ داده، آمار به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده است. امروزه، آمار نه تنها مورد نیاز حاکمیت (دولت به معنای عام آن) بلکه نیازی برای عموم مردم است.

تمام افراد جامعه به تناسب جایگاه اجتماعی و اقتصادی خود به آمار نیاز دارند و ناگزیر از مواجهه با آن هستند. در حال حاضر، نگاه کشاورزی که در گذشته و در زمین کوچک کشاورزی خود محصولی را فقط برای رفع نیاز خانواده‌اش تولید می‌کرد و برایش مهم نبود که دیگری چقدر تولید کرده، متفاوت شده است.

امروزه مقدار محصولی که یک کشاورز در زمین کوچک خود تولید می‌کند صرفا برای تامین نیاز خودش نیست بلکه از محل تولید همین محصول است که درآمد کسب می‌کند و زندگی خود را می‌گذراند. از این‌رو برایش مهم است که خودش، همسایه‌اش، کشاورزان شهر، کشاورزان شهرهای دیگر، کشاورزان کشورش و کشاورزان کشورهای دیگر چقدر از این محصول را و با چه قیمتی تولید کرده‌اند. دانستن این آمارها برایش لازم است، زیرا در میزان درآمدش موثر است.

از طرفی برای دولت‌ها هم مهم‌تر شده که در کشورشان چقدر تولید شده و می‌تواند تولید شود و برای سازمان‌های بین‌المللی هم مهم است که چقدر از این محصول در کل جهان تولید شده و می‌شود . اگر چه در بالا از دید یک کشاورز و یک محصول کشاورزی به اهمیت آمار پرداخته شد ولی واقعیت این است آمار از دید نوع بشر اهمیت خاصی پیدا کرده و دارد.

به عبارت دیگر آمارها نزد مردم، دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده؛ زیرا با توجه به رشد جمعیت ـ در سطح ملی و بین‌المللی ـ نمی‌توان به سادگی از کنار حال و آینده تامین نیاز‌های این جمعیت گذشت و این مهم در صورتی قابل مدیریت است که بتوان به آمار درستی از ابعاد مختلف نیاز‌های بشر و منابع موجود دسترسی پیدا کرد.

مسیر زندگی انسان امروزی از بدو تولد تا مرگ در ارتباط نزدیک با آمار‌ها است و نیاز دارد تا برای زندگی بهتر، آمارهای درستی را تولید کند و به درستی هم از آنها استفاده کند.

تهیه و تولید آمارها، کار چندان ساده‌ای نیست. این مهم منوط به ایمان داشتن به اهمیت آمار نزد دولت و فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای آن و همکاری مناسب مردم است و شاید به همین دلیل است که در لوگویی که از طرف سازمان ملل برای این روز طراحی شده است سه موضوع «خدمت‌رسانی»، «حرفه‌ای‌گری» و «درستکاری» قرار داده شده است.

ارتباط بین این سه موضوع نیز قابل توجه است خدمت رسانی با کمک آمار منوط به حرفه‌ای‌گری و درست‌کاری است. حرفه‌ای‌گری به معنای تخصصی نگاه‌کردن به آمار، استفاده از روش‌های علمی و واگذاری تولید آمار به متخصصان این رشته. درست‌کاری به معنای دسترسی به داده‌های درست. یعنی اینکه زیرساخت‌های لازم فراهم شود تا مردم صادقانه با طرح‌ها و مطالعات آماری همکاری کنند؛ زیرا اعتبار آمارها در درجه اول به درستی داد‌ه‌های خامی است که توسط مردم و بنگاه‌ها در اختیار سازمان‌های تولید‌کننده آمار قرار می‌گیرد.

استفاده درست از آمارها نیز مقوله دیگری است که نباید از آن غافل شد. امروزه مردم با حجم عظیمی از آمارها مواجه می‌شوند و نیاز دارند بتوانند با آنها ارتباط برقرار کنند. این مهم از این جهت در کشور‌های توسعه یافته مورد توجه دولت‌ها قرار گرفته که وقتی دولت، عملکرد خود را در قالب آمارها بیان می‌کند، مردم بتوانند آنها را بفهمند.

در غیر این صورت، اگر دولت بخواهد عملکرد خود را در قالب آمارها برای کسانی بگوید که نتوانند با آمار‌ها ارتباط برقرار کنند مثل این است که شخص فارسی زبان بخواهد با کسی گفت‌وگو کند که زبان فارسی را بلد نیست. به عبارتی دیگر، تولیدکنندگان و کاربران آمار نیاز به یک زبان مشترک آماری دارند تا بتوانند با هم ارتباط برقرار کنند.

امید است به بهانه روز جهانی آمار حرکت‌هایی شروع شود تا آمار جایگاه واقعی خود را در جامعه پیدا کند.