پویا جبل‌عاملی

شاید اگر از افراد مختلف پرسیده شود برای کسب علم بیشتر باید کتاب خواند یا مقاله، اکثریت قریب به اتفاق پاسخ دهند: کتاب. از قدیم هم همواره توصیه عالمان بر کتاب بوده است؛ اما یکی از خصوصیات پیشرفت علم آن بوده که بر اهمیت مقاله علمی در برابر کتاب در بسیاری از رشته‌ها افزوده شده است. برای نمونه بیایید نگاهی به علم اقتصاد کنیم. آدام اسمیت، پدر علم اقتصاد، کتاب «ثروت ملل» را در قرن هجدهم نوشته است. در قرن نوزدهم هم- از میل گرفته تا مارکس- نظریه‌های خود را در قالب کتاب منتشر کرده‌اند و این وضعیت تا نیمه اول قرن بیستم ادامه داشت و کسانی چون کینز، شومپیتر، ‌هایک و ... اول بار نظراتشان را در قالب کتاب برای مخاطبان بیان کردند. اما به جرات می‌توان گفت که از دهه ۱۹۶۰ به این سو علم اقتصاد در قالب مقالات علمی به روز شده و پیشرفت کرده است و اصولا امروز یک محقق اقتصادی کمتر به یک کتاب مراجعه می‌کند و اگر نگاهی به منابع مورد استفاده یک تحقیق علمی شود، به ندرت بتوان کتابی را پیدا کرد. امروزه در علم اقتصاد، کتاب دیگر بیان‌کننده یک نظریه جدید نیست، بلکه بیشتر برای آموزش و تدریس از آن بهره می‌گیرند و قفسه کتاب‌های اقتصادی بیش از آنکه محققان را در کنار خود ببیند، پذیرای دانشجویان نوپای اقتصاد است. البته هستند کتاب‌هایی که مورد نیاز محققان اقتصادند؛ اما آنها نیز یا مجموعه‌ای از مقالات هستند یا در امتداد کتب درسی، اما در سطحی بالاتر مطلبی را تدریس می‌کنند و باید در قالب کتاب‌های درسی تقسیم‌بندی شوند. به هر رو همچنان که ذکر شد، یک نظریه اقتصادی جدید امروزه در قالب مقاله نمود می‌یابد.

بیان مقاله‌وار مطلب هم برای خواننده مفید است و هم برای نویسنده. اگر تا پیش از این نویسنده مجبور بود ادبیات موضوع مورد مطالعه خود را با توضیحات کامل به نگارش درآورد تا به کار خود برسد، امروز جامعه علمی محققان را از تکرار برحذر می‌دارد و تنها اشاره‌ای که خواننده با اصل مطلب آشنا شود، کفایت می‌کند و اگر خواننده‌ای علاقه‌مند باشد، می‌تواند خود به مقالات دیگر مراجعه کند. اگر تا چند دهه پیش محققی که می‌خواست نظر جدید خویش را بیان کند برای آنکه بر اهل علم تاثیر بگذارد مجبور بود کتابی حداقل چند ده صفحه‌ای بنویسد تا حداقل شایستگی مطالعه پیدا کند، امروز دیگر معیار، ایده و نظری است که مطرح می‌شود و لازم نیست محقق یک نویسنده کامل باشد.

از سوی دیگر، مقاله بهره فراوانی برای خواننده دارد. وی قادر است در عرض چند دقیقه با نگاه بر چکیده نوآوری محقق را دریابد و با خواندن مقاله بر علم خویش بیفزاید. مقاله به شکلی بسیار کارآمد آنچه را موردنظر محقق است به خواننده انتقال می‌دهد. به این شکل است که می‌توان مدعی بود با تعداد صفحه مساوی مطالعه از یک کتاب و مقاله‌های مختلف، به طور متوسط، میزان علم و آگاهی بسیار بیشتری نصیب خواننده می‌شود. در واقع از همین رو است که جامعه علمی به سمت خواندن و نوشتن مقاله رفته است تا کتاب.

از سوی دیگر محققان اقتصادی برای بهره بردن از مزایای این سبک از بیان تحقیق، توصیه‌های سیاستی خود را نیز در قالب مقاله مطرح می‌کنند و باز از کارآیی آن بهره می‌جویند. هر چند وقتی آزمون‌ها و تخمین‌ها بسته به موضوع مطالعه افزون می‌شود، مقاله خود به شکل کتابی کوچک درمی‌آید، اما باز نگاهی چند دقیقه‌ای به چکیده، مقدمه و نتیجه‌گیری کافی است تا خواننده دریابد مساله چیست و پاسخ به آن چه خواهد بود و به این شکل بر علم خویش می‌افزاید. شاید از همین رو است که امروزه بیشتر کتاب‌ها هم دارای زیربخش‌هایی خلاصه شده مانند مقاله هستند.

با وجود این، مقاله خواندن و نوشتن برای یک محقق اقتصادی خسرانی هم دارد و از جمله آنکه وی با شروع به مطالعه یک مطلب به طور ذاتی در پی آن است که سریع‌تر پیام نگارنده را دریابد و به همین خاطر در خواندن کتابی که به شکل کلاسیک نوشته شده شاید صبر و تحملی به مراتب کمتر از یک خواننده حرفه‌ای داشته باشد، حتی اگر به طور متوسط در روز بیش از آن خواننده مطالعه کند.

به‌این ترتیب، کارآیی مقاله نسبت به کتاب در موضوعات مختلف علمی و کارشناسی باعث آن است تا محققان و سیاستگذاران بیش از آنکه وقت مطالعاتی خود را به کتاب دهند در پی خواندن مقاله باشند و در عین حال مطالب خود را به صورت مقاله ارائه دهند. بنابراین توصیه‌ای که می‌توان داشت آنکه برای علم بیشتر شاید برخلاف نظر مرسوم، مقاله مفیدتر از کتاب باشد، با وجوداین، هنوز شاخه‌هایی از علم حتی در علم اقتصاد - مانند تاریخ عقاید اقتصادی - هستند که محققانشان برای بیان ایده و نظراتشان نیازمند نگارش کتابند.