تقویم‌ها و تبدیل‌ها در ایران
برای تبدیل سال «خورشیدی» به «۱۲ حیوانی» سال مورد نظر را بر عدد ۱۲ تقسیم می‌کنیم. باقی مانده، شماره سال مورد نظر است. پس چون باقی مانده حاصل تقسیم ۱۳۸۷ بر ۱۲ عدد ۷ است سال آینده سال موش نامیده می‌شود
برای تبدیل سال «خورشیدی» به «۱۲ حیوانی» سال مورد نظر را بر عدد ۱۲ تقسیم می‌کنیم. باقی مانده، شماره سال مورد نظر است. پس چون باقی مانده حاصل تقسیم ۱۳۸۷ بر ۱۲ عدد ۷ است سال آینده سال موش نامیده می‌شود
دکتر عزیزا... بیات *
عکس: حمید جانی‌پور
در طول تاریخ، مردمان بیابانگرد که مایحتاج زندگانی خود را از طریق صید به دست می‌آوردند، به تدریج متوجه بازگشت موسمی بعضی از امور طبیعی شدند.
همین امر منشا تشخیص بعضی از فصول سال از یکدیگر شد و در واقع می‌توان آن را ابتدایی‌ترین «تقویم» دانست.
اما در حقیقت «تاریخ تقویم» از زمانی آغاز شد که انسان به زراعت پرداخت و متوجه شد که موسم بذرافشانی به فواصل معینی و نظم همه‌ساله باز می‌گردد و همین امر او را به شمارش تعداد روزهای بین دو موسم بذرافشانی واداشت.
گذشته از این، دوره تغییر شکل کره ماه خیلی زود توجه مردمان روزگار پیشین را به سوی خود جلب کرد. بسیاری از ملت‌های باستانی، ماه را اساس و پایه محاسبه زمان قرار دادند و با دقت هرچه بیشتر تغییر آن را تعقیب می‌کردند.
لیکن سال قمری ملل باستانی، با دشواری بسیار، با سال خورشیدی قابل تطبیق بود. زیرا دوازده ماه قمری دارای 354 یا 355 روز است و با فصول سال تطبیق نمی‌کند. در صورتی که سال شمسی دارای 365 روز است. بنابراین، اگر ملاک محاسبه را سال قمری قرار دهیم، به زودی میان سال قراردادی با سالی که مولود طبیعت زنده است و با فصول چهارگانه و وضع خورشید و سال شمسی مطابقت دارد، اختلافی به وجود خواهد آمد و ماه، یعنی مثلا ماه درو و برداشت محصول گندم و سایر غلات و حبوبات، تدریجا تمام فصول سال را طی می‌کند.
مردم عهد باستان با محاسبات بغرنج و بسیار پیچیده‌ای می‌کوشیدند تا حدی گاهشماری خود را با جریان طبیعت مطابقت دهند. تعیین تاریخ حدوث وقایع که در یک تقویم معلوم است، امکان دارد در تقویم دیگری مشخص نباشد. این مساله در تحقیقات تاریخی اهمیت زیادی دارد. مثلا در قسمت مهمی از تاریخ اسلام و ممالک اسلامی به تبدیل ماه‌های هجری قمری به میلادی نیاز داریم.
باید توجه داشت که نویسندگان و مورخان ایران بعد از اسلام در آثار خود وقوع حوادث تاریخی را با ذکر سال‌های هجری قمری ضبط می‌کردند. تنها از دوران سلسله ایلخانان به بعد برای محاسبات امور مالی از سال‌های شمسی، به اسم دوره دوازده ساله ختا و قپچاق و اویغور، استفاده شد و این وضع تا سال 1342 قمری معمول بود.
در این سال مبدا تاریخ از اول هجرت پیامبر بزرگوار اسلام (ص) با سال‌های هجری شمسی محاسبه شد و همان‌طور که ذکر شد، این گاهشماری در یازدهم فروردین ۱۳۰۴ هجری شمسی به تصویب نمایندگان مجلس شورای ملی رسید و استفاده از تاریخ ماه‌های اویغوری منسوخ شد و لیکن تاریخ هجری قمری همچنان برای اجرای مراسم دینی باقی ماند.
از اوایل سلسله قاجار که روابط بین ایران با کشورهای اروپایی رو به فزونی گذاشته بود، ایرانیان به تدریج با تاریخ ملل مسیحی نیز آشنا شدند و این مبدا نه تنها در عهدنامه‌ها و قراردادها به کار گرفته شد، بلکه نویسندگان و محققان هم در آثار خود آن را به کار بردند. کار به جایی رسید که در کتب و مقالات از سه نوع تاریخ، یعنی هجری قمری و هجری شمسی و میلادی، استفاده می‌شد.
به هر حال، برای تبدیل سال‌ها در تقویم‌های مختلف به یکدیگر از فرمول‌های ریاضی می‌توان استفاده کرد. اکنون به شرح زیر، با به کار بردن ساده‌ترین فرمول‌ها، می‌توان به تقریب سال‌ها را در تقویم‌های گوناگون به یکدیگر تبدیل کرد:
طریقه تبدیل سال میلادی به هجری قمری
می‌دانیم مدت سال میلادی ۳۶۵ روز است و مدت سال هجری قمری ۳۵۴ روز (۱۱=۳۵۴-۳۶۵). پس سال هجری قمری در هر سال یازده روز از سال میلادی کمتر است. این اختلاف بعد از گذشت ۳۳سال نزدیک به یک‌سال می‌شود (۳۶۳=۱۱×۳۳).
پس نسبت 33 به 32 بین سال‌های هجری قمری و میلادی همیشه برقرار است. برای تبدیل سال میلادی به هجری قمری چنین عمل می‌کنیم:
(۶۲۲ا-C)ا۳۲÷۳۳ا=H حرف C علامت میلادی است و حرف H علامت هجری. عدد ۶۲۲تاریخ هجرت پیامبر بزرگوار اسلام (ص) از مکه به مدینه است. مثلا اگر خواسته باشیم سال ۲۰۰۰ میلادی را به سال هجری قمری تبدیل کنیم، چنین می‌شود:
1378=622-2000
۴۵۴۷۴=۳۳×۱۳۷۸
هجری قمری 1421=32÷45474
اگر باقیمانده این تقسیم از عدد ده بیشتر شد، یک سال به خارج قسمت اضافه می‌کنیم و اگر از عدد یازده کمتر شد، در خارج قسمت تغییر نمی‌دهیم.
طریقه تبدیل سال هجری قمری به میلادی
برای تبدیل سال هجری قمری به میلادی، چنین عمل می‌کنیم:
+622اHا(33,32)ا=C
مثلا سال ۱۴۲۱هجری قمری برابر است با: ۴۵۴۷۲=۳۲×۱۴۲۱
1377=33 ÷45472
چون در این تقسیم باقیمانده از عدد ده بیشتر شده است، یک سال بر خارج قسمت اضافه می‌کنیم:
1378=1+1377
میلادی ۲۰۰۰=۶۲۲+۱۳۷۸
طریقه تبدیل سال هجری شمسی به سال هجری قمری
برای تبدیل سال هجری شمسی به سال هجری قمری راه‌های مختلفی وجود دارد که دقیق‌ترین آنها این دو روش است:
الف-یکی این که با به کار بردن ضرایب مخصوص عمل می‌کنیم، مثلا اگر بخواهیم سال 1285هجری شمسی را به سال هجری قمری تبدیل کنیم، نحوه عمل چنین است:
۴۳۵۳/ا۱۳۲۴=۱۲۸۵×۰۳۰۶۸۹/۱
جواب0688/1323=3665/0-4353/1324
ب- دیگر این که با بستن یک تناسب ساده سال هجری شمسی را به سال هجری قمری تبدیل می‌کنیم که این روش فوق‌العاده دقیق است. مثلا برای تبدیل سال ۱۳۷۹ هجری شمسی به هجری قمری چنین عمل می‌کنیم.
طریقه تبدیل سال هجری قمری به سال هجری شمسی
در این تبدیل نیز می‌توان به دو طریق عمل کرد:
الف- یکی این که با به کار بردن ضرایب زیر چنین عمل می‌کنیم. مثلا اگر بخواهیم سال 1324 هجری قمری را به سال هجری شمسی تبدیل کنیم:
۵۷۷۹/ا۱۲۸۴=۱۳۲۴×۹۷۰۲۲۵/۰
9335/ا1284=3556/0+5779/1284
چون قسمت اعشاری عدد ۱۲۸۴به واحد نزدیک است، پس نتیجه چنین است:
جواب 1285=1+1284
ب- دیگر این که با بستن یک تناسب می‌توانیم به نتیجه دقیق برسیم و سال هجری قمری مورد نظر را به سال هجری شمسی تبدیل کنیم.
مثلا برای تبدیل سال 1421هجری قمری به سال هجری شمسی می‌گوییم:
طریقه تبدیل سال هجری شمسی به میلادی
برای تبدیل سال هجری شمسی به سال میلادی، سال مورد نظر را تا دهم دی ماه با عدد 621 جمع می‌کنیم و از روز یازدهم دی ماه، که آغاز سال نو میلادی است، سال هجری شمسی مورد نظر را تا آخر اسفند ماه با عدد 622جمع می‌کنیم.
باید توجه داشت که هر دو تقویم در واقع شمسی محسوب می‌شوند و فقط در کبیسه اختلاف دارند. تفاوت سال تقویم هجری شمسی با تقویم میلادی در فاصله بین اول ژانویه (یازدهم دی ماه) و ۲۱ مارس (اول فروردین) برابر ۶۲۲ سال، و از ۲۱ مارس تا ۳۱دسامبر برابر ۶۲۱سال است.
طریقه تبدیل سال میلادی به هجری شمسی
برای تبدیل سال میلادی به سال هجری شمسی از اول فروردین تا دهم دی ماه عدد ۶۲۱ را از سال میلادی مورد نظر کم می‌کنیم و از یازدهم دی ماه، که آغاز سال میلادی است، تا آخر اسفند ماه، عدد ۶۲۲را از سال میلادی کم می‌کنیم.
پس از تبدیل تاریخ‌ها، همان‌طور که گفته شد، با رعایت کبیسه به وسیله تعیین ردیف روز آسان می‌شود، لیکن باید در نظر داشت که اگر سال میلادی بعد از سال 1582، یعنی بعد از سال 961هجری شمسی باشد، روز اول فروردین مطابق 21مارس است، اما برای سال‌های قبل از سال 1582 (تاریخ تغییر تقویم قیصری به تقویم گرگوری) باید V به جدول زیر مراجعه کرد:
برای سال‌های قبل از ۱۵۸۲، روزی از مارس که با اول فروردین مطابق است از روی جدول تعیین می‌شود؛ چنان که در جدول مشاهده می‌شود که بین ۱۲۷۰ و ۱۲۹۰ میلادی اول فروردین سال هجری شمسی مطابق با دوازدهم مارس است. مثلا برای تبدیل ۱۲ اکتبر سال ۱۴۹۲ (سال کشف قاره آمریکا به دست کریستف کلمب) به تاریخ هجری شمسی، چنین عمل می‌شود:
871=621-1492
پس، با توجه به جدول معلوم می‌شود که ۱۱ مارس ۱۴۹۲ میلادی برابر اول فروردین ۸۷۱ هجری شمسی است؛ چون از ۱۱ مارس تا ۱۲ اکتبر ۲۱۶ روز است و این مدت مطابق ۳۰ مهرماه سال ۸۷۱ هجری‌شمسی است.
طریقه تبدیل سال هجری شمسی به سال اویغوری
سال اویغوری، یا دوازده حیوانی، دارای یک دوره دوازده‌ساله به این شرح است: ۱- اسب، ۲- گوسفند، ۳- میمون، ۴- مرغ، ۵- سگ، ۶- خوک، ۷- موش، ۸- گاو، ۹- پلنگ، ۱۰- خرگوش، ۱۱- نهنگ، ۱۲- مار.
برای تبدیل سال هجری شمسی به اویغوری سال موردنظررا بر عدد 12 تقسیم می‌کنیم باقیمانده، شماره سال موردنظر است. مثلا سال 1387 هجری شمسی سال موش است.
زیرا ۱۱۵=۱۲÷۱۳۸۷وباقی‌مانده عدد ۷ است.
* عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید بهشتی تهران
منبع: فصل‌نامه فرهنگان
ارسال نظر