شب حافظ و هندوانه
بهانه‌ای برای دور هم بودن
مینا صباغی
شب چله، یلدا، میلاد مهر و خورشید شکست‌ناپذیر یا هر آنچه که بنامید، آخرین شب پاییز و دیرپاترین شب سال است. ساکنان فلات، از چندین هزار سال پیش، این شب را گرامی داشته‌اند و همچنان نیز ایرانیان این شب را پاس می‌دارند و در زنده نگه‌داشتن این آیین می‌کوشند.

عکس:دنیای اقتصاد، حمید جانی پور
از گذشته‌های دور عدد چهل، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ ما داشته است. ایرانیان باستان، زمستان را به دو بخش چهل روزه تقسیم کرده‌اند: «چله‌ بزرگ» و «چله کوچک». شب آخر آذر از آن جهت چله نامیده شده است که آغاز چله بزرگ و آمدن سرمای زمستان را هشدار می‌دهد.
در فرهنگ عامیانه مردم نیز از شب یلدا و شب چله، به نام شب دوستی نام برده می‌شد. شب بار عام و کارهای خیریه است. مردم ایران که اکثرا کشاورز یا دامدار بوده‌اند، آموخته‌اند تا سرمای زمستان را بهانه‌ای برای دور هم جمع شدن و جشن به پایان رساندن یک‌سال زراعی بدانند. ایرانیان برای آنکه شب یلدا به خوشی بگذرد، آخرین باز مانده میوه‌های پاییزی را که جمع کرده بودند برخوان می‌نهادند و گاهی تا پاسی از شب در کنار یکدیگر به صحبت و نقل خاطرات می‌پرداختند.
امروزه نیز ایرانیان فرصتی را به نام شب یلدا که یادگار فرهنگ پدران آنها است، مغتنم می‌شمارند و شبی را در کنار بزرگان و فامیل به شادی می‌گذرانند.
یلدا را همچنین می‌توان جشن و گردهمایی خانوادگی دانست. در سرمای آغازین زمستان، دور کرسی نشستن و تا نیمه شب میوه، آجیل و غذا خوردن و به فال حافظ گوش کردن از ویژگی‌های این شب است.
فرصتی برای دور هم بودن
جشن تولد خورشید البته امروز معنای سمبولیک خود را از دست داده و فقط فرصتی است که در آن دور هم جمع شویم، بگوییم، بخندیم، هندوانه بخوریم، آجیل بشکنیم و به یادآوریم که این شب را نیاکان ما از قرن‌ها پیش دور هم جمع می‌شده‌اند.
این روزها با تمام روزهای سال فرق می‌کند، برای همه ایرانی‌هایی که قصد دارند شب یلدا را به خانه راه دهند، روزهای متفاوتی است، البته روزهای خوبی هم برای همه فروشندگان فروشگاه‌های شیرینی، خشکبار و میوه است. فروشگاه‌ها اغلب از اولین ساعات روز کاری مملو است از کسانی که متقاضی کالاهای خاص یلدا هستند. حضور این جمعیت تا ساعاتی پس از غروب آفتاب هم دیده می‌شود.
البته مناسبت‌های فصلی در ایران از آن روزهایی است که فشار تقاضای بازار در مقطعی خاص و برای کالاهایی خاص افزایش می‌یابد که طبعا باعث افزایش قیمت‌ها می‌شود، ولی چون مقطعی است به چشم نمی‌آید.
هندوانه، انار، پرتقال، آجیل شیرین و انواع شیرینی از جمله اجناسی هستند که در شب یلدا با فشار تقاضا مواجه می‌شوند و به همین دلیل اگر در بازار با کمبود مواجه باشند افزایش قیمت زیادی را تجربه می‌کنند.
به گزارش ایسنا، با وجودی که روسای اتحادیه‌های دست‌اندرکار از شرایط خوب بازار سخن می‌گویند، اما همه به خوبی می‌دانیم که نوسانات بازار همواره وجود دارد، چرا که بسیاری از صنوف در این شب‌ها تنها به فکر سود خود هستند و هیچ نگرانی نسبت به مردم ندارند.
قربانی شب چله
هندوانه تنها فصل مشترک ایرانی‌ها است که شب یلدا دور هم جمع می‌شوند تا نیمه شب بیدار می‌مانند، گپ می‌زنند، فال می‌گیرند، شاهنامه فردوسی می‌خوانند، تمام خانواده مقداری هندوانه می‌خورند تا در سراسر چله بزرگ و کوچک سرما از آنها دور شود. به همین دلیل است که خانواده‌ها هندوانه شب یلدا را معمولا چند روز قبل از یلدا خریداری می‌کنند تا مبادا هندوانه پیدا نکنند، بعضی‌ها هم زودتر می‌خرند پیش از اینکه گران شود.
شب یلدا بدون خوردن هندوانه انگار چیزی کم دارد. هندوانه به علت آب بسیار فراوانی که دارد یکی از مفیدترین میوه‌ها برای کلیه‌ها محسوب می‌شود، عطش را فرو می‌نشاند و پوست را شاداب نگه می‌دارد. معمولا خوردن هندوانه در تابستان است؛ اما خوردن آن در شب یلدا هم می‌تواند حال و هوای تابستان را به خوبی تداعی کند.
«هندوانه سرخ به شرط چاقو
بدو بدو بیا که آخرشه»
اما بساط هندوانه‌فروش‌ها هم در شب یلدا دیدنی است. به شما توصیه می‌کنیم اگر می‌خواهید هندوانه را به سایر خوردنی‌های شب چله اضافه کنید حتما از پیش به فکر تهیه آن باشید؛ چرا که اگر خرید هندوانه را به آخرین روز واگذار کنید باید زمان زیادی را در صف طولانی منتظر بمانید تا بالاخره، هندوانه‌ای قسمت شما شود.
یکی از فروشندگان هندوانه در مورد قیمت این محصول می‌گوید: قیمت هندوانه‌ها در شب یلدا دست ما نیست و بستگی به قیمت هندوانه در میدان تره‌بار مرکزی که از آن خرید می‌کنیم دارد.
هندوانه یکی از کالاهای استراتژیک بلندترین شب سال انبار می‌شود تا با عرضه یک‌باره آن در آستانه شب یلدا التهاب در بازار آن به حداقل برسد.
هر چند رشد قیمت هندوانه از هفته گذشته آغاز شده بود، حتی در میادین شهرداری که معمولا ارزان‌تر است قیمت هندوانه رشد کرده است. حسین مهاجران، رییس اتحادیه تعاونی میوه و سبزی تهران درباره هندوانه به عنوان پرمصرف‌ترین میوه شب یلدا گفت: هندوانه میناب که از کیفیت مناسبی برخوردار است تا دوهفته قبل در میدان مرکزی میوه‌وتره‌بار کیلویی 400تومان بود که در‌حال‌حاضر این رقم به 280 تا 300تومان هم رسیده است و هندوانه دزفولی هم از 250تومان به 200تومان کاهش یافته است، بنابراین می‌توان انتظار داشت که حداکثر قیمت خرده‌فروشی هندوانه در شب یلدا هر کیلو 500 تا 550تومان باشد.
وی همچنین ادامه داد و گفت: «البته نحوه استقبال مردم هم در این میان تاثیر زیادی دارد و اگر شرایط مثل سال گذشته باشد که مردم با وجود قیمت مناسب، هندوانه را نخریدند، باید منتظر بود که این قیمت ۵۵۰تومانی هم در شب یلدا بشکند، اما اگر شرایط مثل دو سال پیش باشد که سازمان میادین میوه‌وتره‌بار شهرداری هندوانه را از میادین خالی کرد و باعث بالا رفتن قیمت‌ها شد، باید در انتظار هندوانه هزار تومانی هم باشیم».
هندوانه که میوه تابستانی است. چطور در زمستان هم پیدا می‌شود؟
انباری است یا تازه؟ یکی از فروشندگان هندوانه در این زمینه می‌گوید: هندوانه‌هایی که الان در بازار است از میناب می‌آید.
چطور می‌توان یک هندوانه شیرین و قرمز خرید؟ این فروشنده می‌گوید که باید به کف هندوانه ضربه بزنید و صدای آن را بشنوید. البته باید گوشتان به این صدا عادت داشته باشد.
به اعتقاد وی، خریداران عادی هیچ‌وقت نمی‌توانند بفهمند که کدام هندوانه خوب است و کدام چندان جالب نیست.
یاقوت‌های چند مزه‌‌ای
خوردن انار هم البته نه به اندازه هندوانه از آداب شب یلدا به شمار می‌رود. انار منبع خوبی از اسیدفولیک است و برای کم‌خونی بسیار مفید است. انار انواع مختلفی از ترش، ملس و شیرین دارد که هر چه انار تازه‌تر باشد خواص آن بیشتر است.
نکته جالب این که خواص درمانی و حیاتی در انار شیرین به مراتب بیشتر و کامل‌تر است، زیرا انار شیرین اناری است که کاملا رسیده و ترکیبات شیمیایی آن، کامل شده است و به شکل طبیعی به تکامل مواد مغذی موجود رسیده است.
مهاجران همچنین در گفت‌و‌گو با ایسنا، به تغییر نکردن قیمت انار نسبت به سال گذشته و اوایل پاییز امسال تاکید کرد و گفت: قیمت هر کیلو انار در میدان مرکزی میوه هزار تومان است که این قیمت در خرده‌فروشی به ۱۵۰۰تومان می‌رسد چون خرده‌فروش‌ها انار را در کارتن یک کیلویی می‌خرند و وزن این کارتن هم در محصول انار محاسبه می‌شود که همین موضوع در مورد بسیاری از میوه‌ها ابزاری به دست بارفروش و خرده‌فروش برای افزایش قیمت‌ها داده است، در صورتی که اگر این میوه‌ها به صورت خالص به دست میوه‌فروش می‌رسید، امکان نظارت بهتر بر قیمت‌ها وجود داشت.
رییس تعاونی اتحادیه میوه و سبزی تهران درباره وضعیت نارنگی و پرتقال هم گفت: اولین ورود نارنگی در پاییز هر سال از منطقه ساری و اولین ورود پرتقال هم از منطقه جیرفت است و در حال حاضر قیمت این میوه‌ها در بازار نسبتا متعادل است به طوری که قیمت نارنگی کیلویی 400تومان و قیمت پرتقال با کیفیت مناسب هم هر کیلو 600تومان در میدان است.
آجیل شیرین یا آجیل هفت قلم
سال‌ها است خوردن آجیل شب یلدا به یکی از بهترین قسمت‌های جشن یلدا تبدیل شده در حالی که در گذشته این طور نبود. آجیل یلدا تنها بهانه‌ای بود برای بیدار نشستن و متصل کرن مهر، خورشید و ماه. برنامه شب یلدا معمولا تا نیمه‌شب و یا حداکثر تا پاسی از شب ادامه دارد. همه آجیل شب یلدا را می‌خورند، هر کس به اندازه وسعش آن را تهیه می‌کند.
این خوردنی که بخش چرب و خوشمزه سفره یلدا را تشکیل می‌دهد شامل بادام، پسته، فندق، گردو، نخودچی، کشمش و باسلوق است.
البته بعضی‌ها آجیل مخصوص شب یلدا را 7قلم و برخی نیز 12 یا 15قلم عنوان می‌کنند ولی در مجموع آجیل شب یلدا را «آجیل 7قلم» یا «آجیل شیرین» معرفی می‌کنند.
اما خشکبار‌فروشان نیز خود را برای این شب به یادماندنی آماده می‌کنند. آنها به خوبی می‌دانند که مهم‌ترین روز کاری آنها در آستانه شب یلدا رقم خواهد خورد. البته فروشندگان خشکبار هر گونه افزایش قیمت این محصول را رد می‌کنند؛ اما کمتر کسی باور می‌کند که قیمت خشکبار برای شب یلدا گران نشود و انواع آجیل با همان نرخ‌های سابق عرضه شود.
قیمت‌ها نیز در همه جای شهر یکسان نیست، بعضی‌ جاها که تنقلات مرغوب استفاده می‌کنند قیمت آجیل بالا می‌رود؛ اما بعضی جاها از تنقلات نامرغوب هم استفاده می‌کنند و قیمت آن ارزان‌تر از آجیل معمولی است؛ البته سال‌ها بود که آجیل شب یلدا ارزان‌تر از آجیل‌های معمولی بود. آجیل شب یلدا شیرین است به همین دلیل ارزان‌تر بود؛ اما مدت‌ها است همین تنقلاب ارزان، افزایش قیمت پیدا کرد؛ زیرا با رشد تقاضای انجیر، مغز گردو، قیسی زردآلو و توت، قیمت‌ها هم در بازار رشد زیادی کرده است.
آجیل و خشکبار جزو خوراکی‌های سنتی هستند که مردم عادت کرده‌اند به صورت فله‌ای خریداری کنند؛ البته هر کس دلایل مخصوص دارد بعضی از افراد به نکاتی مثل اینکه «آجیل باز را می‌توان به میزان دلخواه خریداری کرد» یا آجیل باز قابل تست کردن است و در ضمن هزینه‌ای هم برای بسته‌بندی نمی‌پردازیم، اشاره می‌کند.
فرهادفر یکی از فروشندگان انواع خشکبار در غرب تهران در مورد فروش شب یلدا می‌گوید: «بیشترین آجیلی که برای شب یلدا استقبال می‌شود هم آجیل شیرین و خام است. فندق، پسته، بادام، باسلوق، قیسی جزو خشکبار گرم به شمار می‌آیند.»
اگر تاکنون هنوز خرید نکرده‌اید، بهتر است بدانید که آجیل مرغوب مخلوط (مغز) شب یلدا هر کیلو ۶۰۰۰ تا ۸۸۰۰ تومان است.
ضمن اینکه مغز گردو هر کیلو بین 8هزار و 500 تا 11هزار و 800 تومان قیمت دارد البته بسته به نوع گردو و تیرگی و روشنی مغز آن قیمت‌ها نیز متغیر است؛ همچنین انواع با سلوق را می‌توان با قیمت تقریبی هر کیلو 3هزار و 200تومان تهیه کرد.در شب یلدا از میوه‌های خشک شده یا آلبالو و آلوهایی که در فریزر نگهداری می‌شود هم در سفره می‌گذارند، یکی از این میوه‌های خشک انجیر است. این میوه مغزی و خوش طعم است و دارای ویتامین‌های فراوان، مواد معدنی، چربی مفید و مواد قندی است.
هر دیاری رسم خویش
هر خانواده ایرانی در هر جایی به سبک آداب و رسوم نیاکان خود برای شب یلدا شام تهیه می‌کند، شام یلدا معمولا یکی از خوش خوراک‌ترین غذاهای اقوام مختلف است. در شمال ایران گیلانی‌ها و مازندارنی‌ها سبزی پلو با ماهی درست می‌کنند، در شیراز نیز غذای ویژه سفره یلدا هویج پلو است، در تالش در شب چله 40 نوع خوراکی مصرف می‌کنند، در اردبیل و آذربایجان ماستی را که شبیه پنیر درست شده می‌برند و اعتقاد دارند خوردن ماست بریده شده در شب یلدا، بدن را در مقابل سوز و سرمای زمستان مقاوم می‌کند؛ اما آنچه در سفره شب یلدا در اکثر شهرها و در روستاها باب است، سفره‌ای است رنگین که میوه‌هایی نظیر هندوانه، انار، سیب سرخ، خربزه و به خشکباری مثل برگه هلو و زردآلو، انجیر خشک، سنجد و کشمش در آن وجود دارد.
حواستان جمع باشد که قرار نیست در شب یلدا در اثر مصرف بیش از حد خوراکی‌ها یا استفاده از خوراکی‌های آلوده بیمار شوید و طعم بلندترین شب سال را با بیماری و درد تلخ کنید. در زیر توصیه‌هایی آورده شد که به شما کمک می‌کند تا از برخی موارد آزاردهنده پرهیز کنید:
- پوست میوه‌هایی مثل انار و هندوانه را به دقت بشویید؛ چرا که خوردن انار، آب لمبو و هندوانه در صورتی که آلوده باشند، هرگز لذت بخش نیست.
- اگر در آجیلی که خریداری می‌کنید، بادام زمینی بدون پوست قهوه‌ای و به شکل فله‌ای وجود دارد حتما آن را پاک کنید و دقت کنید که در بین آن دانه‌های سیاه ریز وجود نداشته باشد.
- افرادی که از چربی خون بالا رنج می‌برند بهتر است از مصرف دانه‌های چرب مثل: پسته، بادام، گردو و... خودداری کنند.
- مصرف آجیل بو داده که حاوی نمک فراوان است به هیچ وجه به کسانی که فشار خون بالایی دارند، توصیه نمی‌شود.
- بهتر است در انتخاب آجیل دقت کرده و به عنوان مثال پسته‌هایی که پوست بسیار زرد براق یا مغز قرمز رنگ شده دارند یا تخمه‌هایی که برای پررنگ‌تر شدن از رنگ‌های مصنوعی در آنها استفاده کرده‌اند را خریداری نکنید.
- خوراکی‌های شب یلدا به اندازه کافی متنوع و حجیم هستند پس توصیه می‌شود که یا شام را حذف کنید یا شام بسیار سبکی میل کنید.
البته فواید خوراکی‌های شب یلدا به قدری زیاد است که خوردن هر یک، خواص درمانی خاص خود را دارد. در واقع این میوه‌ها و خوراکی‌ها هر یک بار معنایی نمادین با خود دارند. هندوانه که قاچ‌های مدور می‌خورد، چون خورشید یادآور گرمای تابستان و فرو نشاندن عطش است یا انار، صندوقچه دانه‌های مروارید سرخ، نمادزایش و سلامتی است.