تاریخ شفاهی و آنچه می‌توان از آن آموخت

دکتر محمدمهدی بهکیش

تجربه جدیدی را روزنامه دنیای اقتصاد تحت عنوان «تاریخ شفاهی معادن» شروع کرده که در خور توجه است. در این تجربه قرار است با گروهی از دست‌اندرکاران توسعه معادن کشور مصاحبه شود و از این رهگذر تجربه دوره‌ای که با هم همکاری داشتند از دیدگاه خود آنان مورد نقد و بررسی قرار گیرد. بنابراین درس‌های جدیدی فراروی مدیران آینده کشور قرار می‌دهد. تجربه جدیدی را روزنامه دنیای اقتصاد تحت عنوان «تاریخ شفاهی معادن» شروع کرده که در خور توجه است. در این تجربه قرار است با گروهی از دست‌اندرکاران توسعه معادن کشور مصاحبه شود و از این رهگذر تجربه دوره‌ای که با هم همکاری داشتند از دیدگاه خود آنان مورد نقد و بررسی قرار گیرد. بنابراین درس‌های جدیدی فراروی مدیران آینده کشور قرار می‌دهد. به نظرم کار پرارزشی است اگر نکات زیر نیز مورد توجه قرار گیرد.

ولی قبل از پرداختن به ضرورت‌ها چند نکته در مورد سابقه تاریخ شفاهی در جهان را یادآور می‌شوم.

تاریخ شفاهی مجموعه‌ای از اطلاعات تاریخی درباره یک فرد، یک فامیل، یک واقعه مهم یا اتفاقات روزانه زندگی است که به صورت ضبط صدا، ضبط ویدئویی یا نسخه چاپی و از طریق مصاحبه تهیه می‌شود. مصاحبه معمولا با افرادی صورت می‌گیرد که اتفاقات گذشته در موضوع مورد نظر را شاهد بوده‌اند و این اطلاعات معمولا برای استفاده نسل‌های آینده تهیه می‌شوند. بیشتر اطلاعاتی که به این طریق جمع‌آوری می‌شود در منابع دیگر وجود ندارند و معمولا در آرشیوها و کتابخانه‌های بزرگ نگهداری می‌شوند. جوامع ابتدایی عموما بر تاریخ شفاهی تکیه می‌کردند؛ زیرا منابع نوشته شده وجود نداشت، ولی در جوامع موخر، سابقه تاریخ شفاهی به تاریخدان هرودوت و تاکی دیداس در یونان برمی‌گردد که هر دو از تاریخ شفاهی بهره گیری گسترده می‌کردند. تاریخ شفاهی در دوره مدرن از دهه ۱۹۴۰ توسط Allan Vevins و همکارانش در دانشگاه کلمبیا مورد استفاده قرار گرفت، ولی استفاده گسترده از این روش مطالعه به دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ برمی‌گردد که ضبط صدا با ابزار ساده و با هزینه کم امکان‌پذیر شد و گسترش آن به قدری بود که امروزه در اکثر کتابخانه‌های دانشگاه‌های جهان بخشی به منابع تاریخ شفاهی اختصاص یافته است. در کشورهای آمریکا، انگلیس و ... جامعه تاریخدانان شفاهی به وجود آمده و حتی در سطح بین المللی «اتحادیه تاریخ شفاهی بین‌المللی» فعال است که وظیفه آن ارائه اطلاعات، آموزش، متدولوژی و چگونگی اجرا را به عهده گرفته و دارای مجله و روزنامه است. حافظه تاریخی در ایجاد تاریخ شفاهی اهمیت ویژه دارد و معمولا در این روش از جمع‌آوری اطلاعات سعی می‌شود زوایای خاطرات افراد واکاوی شود و تاریخدانان شفاهی با مقایسه نظرهای مختلف نقاط مبهم تاریخ را از این طریق کشف می‌کنند.

و اما نکات مهمی که خوب است مورد توجه قرار گیرد:

۱- اولین نکته آنکه جمع‌آوری اطلاعات درباره مسائل اقتصادی در بستر تاریخ و ثبت آن به صورت چاپ در روزنامه، انتشار کتاب و در نهایت در اختیار گذاشتن منابع صوتی خود پرارزش است، اگر صریح، شفاف و دقیق باشد.

۲- نکته دوم آن است که در این روش بررسی تاریخی، یک واقعه اقتصادی از دیدگاه‌های متعدد دست‌اندرکاران آن بیان می‌شود؛ بنابراین امکان نگاه به آن واقعه از وجوه مختلف فراهم می‌آید. به عبارت دیگر افراد مختلف هر یک با نوع تخصص و نگاهی که دارند واقعه مورد نظر را بازگو می‌کنند. این امکان به خواننده کمک می‌کند تا تصویرهای مختلف از یک جریان تاریخی- اقتصادی را مشاهده کند و تصمیمات اخذ شده را مورد ارزیابی قرار دهد.

۳- ولی به تصویر کشاندن یک جریان تاریخی به تنهایی کفایت نمی‌کند تا رهاوردی برای آینده به وجود آورد. این اتفاق زمانی می‌افتد که بیان تاریخی وقایع با تحلیل چگونگی انجام آنان همراه شود. بنابراین نوع تصمیمات و نحوه اجرای آنان در هر یک از تصاویر ظاهر شود.

۴- ورود به حیطه تحلیل در وقایعی که افراد خود دخیل در آن بوده‌اند کار مشکلی است؛ زیرا ارائه تحلیل بدون تاثیرپذیری از قضاوت‌های ارزشی شخصی، نیاز به سعه صدر و توان مدیریتی و کارشناسی در خور دارد. به عبارت دیگر دست‌اندرکاران در جهت تجزیه و تحلیل وقایعی حرکت می‌کنند که خود نیز بخشی از آن بوده‌اند، احتمال تزریق برداشت‌های حمایت گرایانه بسیار است؛ بنابراین لازم است کلیه افرادی که مورد مصاحبه قرار می‌گیرند این توان را در خود تقویت کنند که از یک طرف خود را در مقابل نقد دیگران قرار دهند و از طرف دیگر خود بخشی از جریان نقد بر وقایعی شوند که خود به وجود آورنده آن بوده‌اند.

۵- و در نهایت اگر این مجموعه بتواند به تحلیلی جمعی از یک واقعه اقتصادی منتهی شود، سندی پرارزش در مقابل سیاست‌گذاران آتی کشور قرار خواهد داد که تا به حال امکان به وجود آوردن آن در کشور نبوده است.

امید است این ابتکار با برخورد کارشناسانه مدیران به تجربه‌ای جدید تبدیل شود که تا به حال جایش در کشور بسیار خالی بوده است.