خـسرو بـلـوری

در اقتصـاد شهـری سـعـی می‌شـود مـساله تخـصـیص عـوامـل تـولید و توزیع درآمد واقعی (کالا و خدمات) در داخل و بین مناطق شهری به طور علمی‌، توضیح داده شود و یکی از رشته‌های تخصصی اقتصاد است که با توجه به اهمیت آن‌، در این مقاله با تعریفی نسبتا کامل از اقتصاد شهری به تبیین و توضیح نظریه‌های مطرح شده در این زمینه می‌پردازیم و در ادامه نگاهی به عوامل موثر بر مدل‌های اقتصاد شهری در کشور‌های در حال توسعه می‌اندازیم:

اقتصاد شهری یکی از رشته‌های تخصصی اقتصاد است که در آن اقتصاد دانان سعی می‌کنند با استفاده از ابزارهای اقتصادی‌، مسائل و مشکلات یک منطقه شهری را مورد ارزیابی قرار دهند‌، قبل از پرداختن به ماهیت و محتوای اقتصاد شهری‌، ضروری است یادآور شویم تئوری‌های اقتصاد خرد و کلان (Micro and Macro) و هر دو برای حل و فصل مسائل و مشکلات شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد‌.

اقتصاد کلان مسائلی مانند درآمد‌، تورم‌، بیکاری‌، هزینه‌های دولتی‌، صادرات و واردات را در سطح شهری توضیح می‌دهد‌. در صورتی که اقتصاد خرد مسائل واحدهای کوچک مانند کارخانه‌ها‌، کارگاه‌ها‌ و هزینه خانوارها را بررسی می‌کند‌، اما مسائل زیادی در اقتصاد شهری وجود دارد که امکان بررسی آنها بدون در نظر گرفتن فضا (مکان) و فـاصـلـه وجود ندارد‌، در حالی که تئوری‌های اقـتـصـاد خـرد و کـلان بـرای توضیح حقایق اقتصادی‌، فاصله و فضا (مکان) را در نظر نمی‌گیرند‌. در ضمن تئوری‌های چندانی در اقتصاد کلان وجود ندارد که بتواند مسائلی از قبیل اشتغال و درآمد و تولید را در اقتصاد باز‌، مانند شهر مورد بررسی قرار دهند‌. بنابراین در اقتصاد شهری سعی می‌شود مسـائـل تخـصـیص عـوامـل تولید و توزیع درآمد واقعی (کالا و خدمات) در داخل و بین مناطق شهری به طور علمی بررسی و توضیح داده شود‌. در اقتصاد شهری باید بدانیم کالا و خدمات نه تنها در داخل یک شهر، بلکه بین شهرها چگونه تولید و توزیع می‌شود‌، علل پیدایش شهر چیست‌؟ چرا شهرها رشد و توسعه می‌یابند‌؟ آیا رقـابتـی بیـن شـهرها وجود دارد؟ درباره استفاده از زمین در شهر چگونه تصمیم گرفته می‌شود‌، ساخت و شکل شهر چگونه است؟، حاشیه نشینی و اثرات مثبت یا منفی آن در عدم تعادل اقتصاد شهری و بسیاری از مشکلات شهری در این نوع از اقتصاد مورد بررسی قرار می‌گیرد. در مجموع باید در نظر داشت که در اقتصاد شهری به افراد به‌عنوان یک مصرف کننده یک رای‌دهنده در جامعه شهری‌، فردی که موجب شلوغی و تراکم وآلودگی محیط می‌شود و بالاخره فردی که درگیر مسائل و مشکلات شهری است، نگریسته می‌شود. در قلمرو و نگرش‌های اقتصاد شهری سه نظریه مطرح است که در ادامه این نظریه‌ها را به اختصار توضیح می‌دهم‌:

۱‌. مکان یابی فعالیت کشاورزی یا فاصله تا بازار‌:

این نظریه یا مدل اقتصادی نخستین بار توسط یک اقتصاد دان آلمانی به‌نام «وان تونن» مطرح شد که بر اساس آن محصولات مختلف کشاورزی از محل تولید تا بازار فروش به نسبت فاصله ارزش‌گذاری و قیمت یابی می‌شد‌، بر اساس این مدل محصولاتی که با فاصله نزدیکتر به بازار عرضه می‌شوند با احتساب هزینه حمل‌ونقل و نوع محصول سود بیشتری را عاید کشاورز می‌کردند، این مدل اقتصاد روستایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است

۲‌. مکان یابی صنایع‌:

در این مدل بحث در مورد مکان یابی صنایع است که با جنس خاک‌، ماهیت صنایع‌، واحدهای تولیدی‌، حمل و نقل و بازار فـروش مـحصولات و نیز عامل انسانی (کارگر) و حجم سرمایه‌گذاری‌ها در ارتباط است‌. این مدل نخستین بار توسط اقتصاددان آلمانی به نام «آلفرد وبر» پیشنهاد شد که بر اساس آن محصولات صنایع و مکان استقرار صنایع با توجه به عوامل فوق محاسبه شده و به حداکثر سود می‌رسید که فاصله تا بازار فروش و نیروی انسانی و هزینه‌های تولید در این مدل متعادل است و هر چه قدر صنایع به معادن اولیه نزدیکتر و به راه‌های ارتباطی سریع دسترسی داشته باشد، از سود بیشتری برخوردار خواهند بود‌.

۳‌. مکان‌یابی خدمات و نظریه مکان مرکزی‌:

این نظریه نخستین بار پیش از سال ۱۹۴۰ میلادی توسط اقتصاد دان آلمانی «والتر کریستالر» مطرح و سپس توسط اقتصاددان دیگری به‌نام «آگوست لش» در سال ۱۹۴۰ در مورد شهرها و روستاها ی پیرامون آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت‌، این نظریه مبتنی بر این است که اصولا مصرف کنندگان کالا و خدمات سعی دارند کالاهای مورد نیاز خود را از نزدیکترین مرکز تولید و عرضه کالا به دست آورند و با این کار از هزینه‌های جابه‌جایی بکاهند و در واقع بهای کمتری برای هر کالا بپردازند‌. در اقـتـصاد شـهری امروز با تجمع تولیدات و مراکز فروش در شهرها و نیاز به جلب مشتری و نیز فاصله‌گیری شهرها از هم و توسعه چشمگیر دیگر شهرها با توجه به افزایش جمعیت و گسترش بی اندازه شهرها این نظریه یا مدل، کاربردهای بسیاری داشته است ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای و‌... که در شهرها و روستاهای پـیـرامـون بر اساس این نظریه شکل گرفته است و عرضه کالا و خدمات را تحت پوشش قرار می‌دهد، اهمیت زیادی دارد‌.

کاربرد مدل‌های اقتصاد شهری‌:

عوامل موثر بر کاربری مدل‌های اقتصاد شهری در کشورهای در حال توسعه شامل بازار رسمی و غیر رسمی کار و اشتغال‌، حمل‌ونقل‌، نسبت عوامل تولید‌، انتخاب مکان سکونتی و نقش دولت است که در ذیل به طور اجمالی به بررسی این عوامل پرداخته می‌شود‌.

۱‌. بازار رسمی و غیر رسمی کار و اشتغال‌:

رشد سریع جمعـیت در شهرهایی که دارای درآمد پایین و دوگانگی در تکنولوژی هستند، بازارهای دوگانه ایجاد می‌کند‌، مدل‌ها و روش‌های موجود برای تحلـیل و توسعه شهری بیشتر به بازار رسمی و متشکل نیروی کار نظر دارند، در این چارچوب (بازار رسمی) سفرهای کاری در شهر مهمترین عامل در مدل‌های اقتصاد شهری به شمار می‌رود و به‌عنوان مهمترین فعالیت حمل‌ونقل مـحـسوب می‌شود‌، در شهرهای کشورهای در حال توسعه اهمیت این مساله مورد سوال است‌. دلالی‌، واسطه‌گری، فروشندگی، دوره‌گردی و بسیاری از مشاغل نامشخص که درون شهرها ی کشورهای در حال توسعه وجود دارند، نیازی به سفرهای منظم و مرتب روزانه کاری ندارند‌، این مشاغل تا حد ۱۰درصد از کل مشاغل شهر را تشکیل می‌دهند. بدین ترتیب کاربرد مدل‌هایی که بر اساس سفر برای کار طرح و تهیه شده‌اند، در این شهرها با مـشکل مواجه شـده و گاه بی‌معنا نخواهد بود‌. بازار غیر رسمی و غیر متشکل کار همگن نبوده و گستره درآمدها در آن بسیار وسیع است‌، پیچیدگی مساله وقتی افزایش می‌یابد که در نظر بگیریم بیشتر کارکنان بازار غیر رسمی کار دومین یا چندمین شاغل خانوار هستند، بدین ترتیب مدل‌هایی که براساس مکان یابی خانوار‌، با توجه به محل کار تدوین شده‌اند، در این مورد نیز کاربرد چندانی نخواهد داشت‌.

۲‌. حمل‌ونقل‌:

هر چند گونه‌های حمل‌ونقل کمتر باشد، استفاده از مدل‌های اقتصاد شهری ساده‌تر است. در شهرهای کشورهای در حال توسعه پایین‌ترین گروه درآمدی اغلب پیاده سرکار می‌روند‌، شاغلین با درآمد از اندکی بیشتر از دوچرخه و موتورسیکلت استفاده می‌کنند‌. گروه عامیان درآمد از اتوبوس و مینی‌بوس و تاکسی و مسافرکش‌های شخصی و گروه پردرآمد از اتومبیل شخصی بهره می‌گیرند‌. وسایل دیگری نیز مانند وانت و غیره برای حمل‌ونقل به کار می‌روند؛ از سویی در کشورهای در حال توسعه زمان سفرهای کاری به مراتب از زمان سفر در کشورهای توسعه یافته کمتر است که به معنای عدم تمرکز فضایی اشتغال است‌. این نکته‌ای است که در اغلب مدل‌های برنامه‌ریزی شهری در نظر گرفته نشده است یا در نظر گرفتن آنها چنان مدل اقتصادی شهری را پیچیده می‌کند که در عمل بی فایده می‌شود‌.

۳‌.نسبت عوامل تولید‌:

در شهرها به طور معمول ضریب سرمایه به زمین و سرمایه به کار بالاتر از سایر نقاط جمعیتی است‌، در شهرها و کشورهای در حال توسعه که هم سرمایه کمیاب است، هم زمین و هم نیروی کار ماهر انتخاب ضریب مناسب برای عوامل تولید و استفاده از تکنیک‌های کاربر یا سرمایه بر کاملا موردی است و نیاز به مدل‌هایی دارد که با تمامی ویژگی‌های تابع تولید در آن منطقه سازگار باشد‌، از سویی دیگر کمبود سرمایه و سایر عوامل تولید ایجاب می‌کند که مدل توسعه نه تنها شهر بلکه کشور و منطقه را در بر می‌گیرد تا بهترین تخصیص عوامل کمیاب را به کاربردهای گوناگون در محدوده‌های جغرافیایی گوناگون بیابد‌.

۴‌.انتخاب مکان سکونتی‌:

پایین بودن سطح درآمد در کشورهای در حال توسعه موجب می‌شود که گستره انتخاب خانوارهای کم درآمد محدود باشد، به سخن دیگر پایین بودن سطح درآمد آن چنان است که اغلب خانوارهای کم درآمد عملا حق انتخابی بر مسکن خود و مکان آن در شهر ندارند‌.

۵‌. نقش دولت‌:

با وجود آن کـه در کشـورهای در حـال توسعـه میزان دخالت دولت در توسعه شهری زیاد است‌، اما این دخالت ساختن مدل‌های مناسب برای توسعه شهری را تسهیل نمی‌کند، زیرا در عـمل قـدرت اجـرایـی دولـت و میزان هماهنگی بین دستگاه‌های مسوول بسیار کمتر از آن است که برای تحقق هدف‌های طرح توسعه شهر مورد نیاز است‌. از سوی دیگر میزان اعمال قدرت دولت در اجرای برنامه‌های توسعه شهری و گروه‌های مختلف یکسان نیست‌. دولت بر چگونگی عملکرد بازارهای غیر متشکل و غیررسمی (چه بازار مسکن‌، بازار کار‌، بازار خرده فروشی و تجارت غیر رسمی) نظارت و قدرت اجرایی چندانی ندارد.