نهضت اسلامی شیعیان عراق - ۳۱ اردیبهشت ۸۷

نوشته جویس ان. ویلی

ترجمه مهوش غلامی

در سال‌های ابتدایی دهه ۱۹۷۰ میلادی حزب کمونیست عراق به همراهی ناسیونالیست‌های عراق علنا با این حزب به مخالفت پرداختند. در همین زمان حزب دعوه بر تلاش‌های خود برای سرمایه‌گذاری فکری در مدینه الثوره (شهرک صدر فعلی) در بغداد افزود. این شهرک در زمان حکومت عبدالکریم قاسم در حومه بغداد برای فقرای بغداد ساخته شده بود.

نویسنده با ارائه گزارشی از دولت‌های پس از سقوط پادشاهی در عراق تا زمان به قدرت رسیدن حزب بعث در سال ۱۹۶۸ (حزب بعث یک‌بار نیز پیش از آن به مدت نه ماه پس از کودتا علیه عبدالکریم قاسم حکومت را در دست داشت) فصل سوم را بر «خشونت دولتی» این حزب متمرکز کرده است.

در این فصل نویسنده زندگی‌ نامه‌ای از صدام از کودکی تا ریاست بر «شورای فرماندهی انقلاب » ارائه می‌دهد. از نظر او صدام در پی ایجاد عراقی با تکیه بر عناصر پیشا اسلامی موجود در حیطه جغرافیایی عراق مدرن بود. مولف از زمان قرارگرفتن صدام بر ریاست «شورای فرماندهی انقلاب» روند خشن‌تر و دیکتاتوری‌تر شدن دولت در عراق را نشان می‌دهد.

در این دوره دولت ضمن اجباری کردن عضویت کارمندان ارشد دولت در حزب بعث، از امتیاز محبوبیت ملی شدن صنعت نفت برای دستگیری گروهی اسلام‌گرایان بهره گرفت. (ص ۷۷) در درگیری زائران حسینی با نیروهای دولتی در ۵ فوریه ۱۹۷۷ که «انتفاضه صفر » نام گرفت، نقش علما در قیام مردمی به شدت آشکار و به تدریج زمینه رویارویی حزب بعث با شماری از عالمان فعال آغاز شد.

در ۱۳ ژوئن ۱۹۸۰ حامیان آیت‌ا... سید محمدباقر صدر «انتفاضه رجب » را از منزل وی در نجف آغاز کردند. آیت‌ا... صدر نیز بر لزوم مبارزه همگان علیه حزب بعث فتوا داد. با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران بسیاری از جوانان عراقی نیز جرات بیشتری یافته و به فعالیت سیاسی فراگیر علیه حزب بعث پرداختند.

در سال ۱۹۷۹ شاخه نظامی حزب دعوه تشکیل شد؛ در ۳۱ مارس قطعنامه ۴۶۱ شورای فرماندهی انقلاب، عطف به گذشته، برای عضویت در «حزب الدعوه الاسلامیه» مجازات مرگ تعیین کرد. در این سال‌ها دولت عراق در چند نوبت اقدام به آزار، دستگیری و اخراج عراقیان ایرانی‌الاصل یا ایرانیان مهاجر در عراق نمود.

در ژوئیه ۱۹۸۲ مبارزان حزب الدعوه حمله مسلحانه بزرگی را علیه صدام در «دجیل» (محل اجرای پروژه‌ای برای ایجاد مجتمع زراعی در ۴۰ مایلی شمال شرقی بغداد) ترتیب دادند. صدام که از این حمله جان سالم به در برده بود، دستور داد تا این شهر با خاک یکسان شود. جنگ صدام با ایران با داعیه‌های ناسیونالیستی نیز از اقدامات مهم دولت عراق در این دوره است.

مبارزان مجلس اعلای انقلاب اسلامی در عراق ضمن شرکت در عملیات نیروهای ایرانی علیه ارتش عراق، به علت حمایت مالی و لجستیکی کویت از عراق، چند محل را در کویت مورد حمله قرار دادند که حمله به سفارت آمریکا در دسامبر ۱۹۸۳ یکی از این موارد بود.

عراق خود بعدها کویت را مورد حمله نظامی قرار داد. از دسامبر ۱۹۸۷ روند همگرایی معارضین عراقی با تشکیل جلسه‌ای در ایران آغاز شد و ادامه یافت. پس از پایان حمله نظامی آمریکا و متحدانش به عراق، شیعیان جنوب عراق و کردهای شمال علیه دولت صدام قیام کردند که این قیام مردمی به «انتفاضه شعبانیه » معروف شد. در فصل چهارم این کتاب «پایگاه‌های اجتماعی نهضت اسلامی» عراق مورد بررسی قرار گرفته است.یکی از مهم‌ترین این پایگاه‌ها روحانیون هستند که به اعتقاد مولف در اواخر دهه ۱۹۵۰ به تشکیل گروه‌های تحقیقاتی برای ارتقای آگاهی سیاسی مسلمانان اقدام نمودند. کنترل روحانیون بر اوقاف از دهه ۱۹۲۰ به میزان قابل ملاحظه‌ای کاهش یافت. مولف در این فصل بیش از همه به بررسی زندگی سیاسی چند تن از روحانیون فعال در عرصه سیاست از جمله سید محمدباقر صدر، سید مهدی حکیم، سید حسن شیرازی، سید محمد باقر حکیم، بنت الهدی صدر، شیخ عارف البصری و شماری دیگر از جمله سید محمد حسین فضل‌ا... و برخی نهادهای سیاسی- حوزوی مانند «سازمان عمل اسلامی» در کربلا پرداخته است.

پایگاه اجتماعی دیگری که مولف بدان اشاره می‌کند، «روشنفکران جوان» هستند. او ضمن اشاره به پانزده فعال سیاسی، مذهبی غیر روحانی به بررسی نقش آنان در فرآیند سیاسی معاصر در عراق می‌پردازد. «قشر فقیران شهرنشین » پایگاه دیگری برای نهضت اسلامی عراق به شمار می‌رود.

برخی از این قشر بعدها به فعالان جدی عرصه نهضت اسلامی شیعیان عراق تبدیل شدند. مولف، نقش کشاورزان و تاجران در فرآیند سیاسی نهضت اسلامی شیعیان عراق را نیز مورد اشاره داده است. به اعتقاد وی «اکثر کشاورزان عراق شیعه و فاقد سازماندهی یا نمایندگی در دولت هستند» (ص ۱۳۲) او تاجران شیعه را «غایب از صحنه» نهضت اسلامی شیعیان عراق می‌داند. نویسنده معتقد است که گروه‌های اسلامی عراقی به طور موفقیت آمیزی اعضایی در میان افسران پایین مرتبه پیدا کرده‌اند. در فصل پنجم مولف «مراحل تکوین نهضت» را مورد بررسی قرار می‌دهد و مدل «داگ مک آدام» برای روند سیاسی توسعه و رشد جنبش‌های اجتماعی در ارتباط با قیام سیاهان آمریکا در قرن بیستم را برای توجیه نهضت اسلامی شیعیان عراق به کار می‌برد. در این مدل با شناخت روندهای اقتصادی - اجتماعی وسیع، به انطباق نداشتن موقعیت‌های اجتماعی اشاره می‌شود. وی ضمن اشاره به اهمیت ورود آیت‌ا... حکیم که باعث ورود بسیاری به سیاست شد، به این حقیقت اشاره می‌کند که همانند جنبش‌های سیاهان در آمریکا ابتدا یک حزب زیرزمینی (حزب الدعوه) تشکیل شد، سپس یک حزب علنی یعنی حزب عمل اسلامی پا گرفت و بعد از آن وقتی امکان فعالیت سازمان سیاسی از میان رفت، دوباره فعالیت پنهانی و زیرزمینی اعاده شد (ص ۱۵۰).

مولف در فصل ششم این کتاب که «ایدئولوژی سیاسی» نام دارد، ضمن معرفی ایدئولوژی سیاسی سنتی شیعه به تفسیرهای آیت‌ا... صدر از جمله در اصول اقتصادی، اصول اجتماعی و نیز سیستم رهبری امام‌خمینی اشاره می‌کند.

فصل هفتم کتاب شامل مطالبی درباره «دیدگاه اسلامگرایان عراق» است. در این فصل مولف درباره دیدگاه‌های سازمان عمل اسلامی، مجلس اعلای شیعیان عراق و حزب الدعوه گفت‌وگو می‌کند. مولف کتاب معتقد است که نهضت اسلامی عراق دارای سه مشکل عمده است.

اول آنکه نسبت خود با گروه‌های سنی را به طور کامل مشخص نکرده است. دوم آنکه ناسیونالیسم عرب ماهیتی ضد ولایت فقیه دارد و سوم آنکه نهضت اسلامی شیعیان عراق می‌باید تکلیف خود را با دخالت عوامل خارجی در عراق معین کند.به اعتقاد مولف، فرقه‌ها در نهضت اسلامی شیعیان عراق نقش چندانی ندارند. زیرا نهضت اسلامی شیعیان عراق اصولا ضد سنی نیست. مولف در پایان تاکید می‌کند: «شیعیان در صدد تجزیه شدن عراق نیستند و چنین عملی انجام نخواهند داد».

منبع: Irdiplomacy.ir