چشم‌انداز تشکیل اوپک گازی

عباس کریم‌زاده

نشست «مجمع کشورهای صادر کننده گاز» در آینده نزدیک در تهران برگزار می‌شود و روسیه اساسنامه پیشنهادی تاسیس سازمانی موسوم به «اوپک گازی» را در این گرد همایی ارائه خواهد داد. ایران قبلا در این زمینه طرحی را ارائه داده است که بیشتر به اساسنامه سازمان اوپک شباهت دارد، اما در طرح روسیه اهداف و وظایف «مجمع کشورهای صادر کننده گاز» بسیار ملایم‌تر تنظیم گردیده و وظیفه سازمان را بیشتر متوجه تهیه فرمولی برای تعیین قیمت گاز و بررسی مسیرهای جدید خطوط لوله انتقال گاز می‌داند. این اقدام مسکو در واقع پاسخی به پیشنهادهای ایران در زمینه ایجاد مجمع مذکور است و برای ۱۵ کشور علاقه‌مند به مشارکت در ایجاد آن ارسال شده است.

بحث تشکیل اوپک گازى در سال ۲۰۰۲ از سوى روسیه مطرح شد، اما برای مدتی مسکوت ماند و بعدا از سوى رییس جمهور ایران در خلال برگزارى کنفرانس سازمان همکاری‌هاى شانگهاى در سال ۲۰۰۶ مجددا مطرح شد. متعاقبا در آستانه ششمین نشست شوراى صادر کنندگان گاز در دوحه قطر، موضوع از سوى رهبر معظم انقلاب مطرح گردید.

ایده تشکیل کارتل‌ها از سوى تولید‌کنندگان مطرح و پیگیرى می‌شود و هدف از برپایى چنین تشکل‌هایى ایجاد امنیت عرضه، ثبات بازار و ایجاد درآمد پایدار عنوان می‌شود و در مقابل، مصرف کنندگان، ایجاد این نوع تشکل‌ها را به نفع خود نمی‌دانند، زیرا موجب افزایش قیمت و کاهش قدرت چانه‌زنی آنها در قبال فروشندگان می‌شود. در حال حاضر مهم‌ترین کارتل فعال انرژى اوپک است و طبیعى است فکر ایجاد هر کارتل دیگرى در زمینه انرژى با مسائل این سازمان مقایسه و ارزیابى شود، همچنان که ایده اولیه برپایى یک تشکل گازى به جاى اوجک، به اوپک گازى معروف شده است. البته بین مسائل نفت و گاز تفاوت‌هایى وجود دارد، اما از نظر گاه عرضه و تقاضاى جهانى داراى شباهت‌هایى هستند. هفتاد درصد از ذخائر نفت جهان در اختیار ۷ کشور و ۷۰درصد از تولید آن نیز به وسیله ۱۳ کشور صورت می‌گیرد. همچنین ۷۰درصد از صادرات جهانى نفت از سوى ۱۰ کشور انجام می‌شود. در مورد گاز، ۷۰درصد از ذخایر جهانى آن در اختیار هفت کشور و هفتاد درصد تولید، توسط ۱۰ کشور و همچنین ۷۰درصد از صادرات گاز به وسیله ۱۰ کشور صورت می‌گیرد. ارقام فوق نشان می‌دهد انحصار تولید و صادرات گاز در حد نفت و بلکه قوى‌تر از آن است و بازیگران جهانى گاز حتى بدون تشکیل کارتل هم از توان بالاى چانه‌زنى برخوردارند.

در حال حاضر ایده تشکیل اوپک گازى با موافقت و مخالفت‌هایى مواجه است. برخى تولید کنندگان عمده گاز با تشکیل اوپک گازى با احتیاط برخورد می‌کنند، زیرا با توجه به انحصارى بودن ذخایر و تولید گاز ترجیح می‌دهند به طور انفرادى در بازار حضور داشته باشند و از برخى محدودیت‌ها نظیر سهمیه‌بندى تولید و صادرات و رعایت محدودیت قیمت، نظیر آن چه در اوپک وجود دارد، رها باشند. از جمله این کشورها اندونزى و روسیه هستند. اندونزى از شکل گیرى این تشکل در حد شورا و بدون الزام مصوبات آن حمایت می‌کند وروسیه با اظهارات ضد و نقیض، قاطعیتى براى شکل‌گیرى آن دست کم در برهه زمانى کنونى ابراز نمی‌دارد. اکثر کارشناسان روسی و اعضای کمیته امور انرژی دوما نیز از حامیان جدی ایجاد اوپک گازی هستند، اما مقام‌های رسمی این کشور، موضع دیگری دارند کما اینکه وزیر انرژی روسیه قبلا اعلام کرده بود روسیه با این نظر مخالف است و نباید به سوی ایجاد یک کارتل گازی حرکت کنیم. در حالی که تشکیل اوپک گازی این امکان را به مسکو می‌دهد که نظرات خود را در امر صدور و قیمت‌گذاری گاز صادراتی به اروپایی‌ها دیکته کند و وابستگی اقتصادی اتحادیه اروپا را به خود افزایش دهد. حساسیت روسیه در این مورد به این علت است که هرگونه پاسخ روشن این کشور، به طور مستقیم بر وضعیت ژئوپلتیک قدرت‌های جهانی تاثیر می‌گذارد و احتمالا روسیه برای چنین وضعیتی آمادگی لازم ندارد.

گروه دیگر، کشورهاى صنعتى مصرف‌کننده انرژى و به تبع آنها آژانس بین‌المللى انرژى است که وظیفه هماهنگى در سیاست‌هاى مصرف نفت آنها را به عهده دارد و با تشکیل کارتل گازى مخالف هستند. برخی اعضای کنگره آمریکا اعتقاد دارند ایجاد «اوپک گازی» با حضور کشورهایی مانند روسیه و ایران در بلندمدت یک تهدید جدی برای عرضه منابع انرژی جهانی است و علاوه بر تاثیر منفی در روابط مسکو و واشنگتن حتی می‌تواند امنیت ‌ملی ایالات متحده را به خطر اندازد. اروپا نیز از تشکیل اوپک گازی ناراحت خواهد بود. زیرا این امر می‌تواند قیمت گاز وارداتی اروپا از روسیه را از ۲۹۰ دلار به ازای هزار متر مکعب به ۴۰۰ و حتی ۵۰۰ دلار افزایش دهد. همچنین رییس آژانس بین‌المللی انرژی عنوان کرده بود، حاکم ساختن مکانیزم کنترل میزان تولید و قیمت‌گذاری در قراردادهای گازی امکان‌پذیر نیست.

به طور کلى همان طور که عنوان شد از منظر مصرف کنندگان، تشکیل کارتل تولیدى مطلوب نیست و آینده روشنى را براى آنها ترسیم نمی‌کند، اما کشورهاى صادر کننده گاز به طور کلی با چنین ایده‌اى موافق‌اند.

از نظر اجرایى به دلیل این که اکنون بیشتر قراردادهاى گازى بلند مدت است و نمی‌توان قیمت آن را خارج از قرار داد تغییر داد و نقل و انتقال گاز نیز از طریق خط لوله صورت می‌گیرد، کارتل گازى نمی‌تواند نقش فعالى به عهده داشته باشد. البته موضوعاتی نظیر حجم صادرات و ارائه مکانیزم‌هایی برای تنظیم قیمت گاز از نکات مورد علاقه اعضا خواهد بود. با توجه به رشد معاملات گاز طبیعى(LNG) که بیش از ۵ برابر رشد معاملات گاز مایع از طریق خط لوله است و از نظر ساختار معاملاتى شبیه نفت است، پیش‌بینى می‌شود حجم معاملات گاز مایع در ۱۰ سال آینده در وضعى مشابه معاملات نفت باشد و از این نظر تشکیل اوپک گازى توجیه پذیر خواهد بود. از نظر اقتصادى تشکیل اوپک گازى در کوتاه مدت منافع چندانى براى کشورهاى صادر کننده گاز در بر ندارد، اما به لحاظ سیاسى و به خصوص براى کشور ما که از جانب آمریکا و متحدانش در معرض فشار انزوا قرار دارد، می‌تواند به عنوان اهرم خنثى کننده مطرح باشد. بنابراین با توجه به منافع سیاسى و آینده روشن اقتصادى چنین تشکلى، کشور ما باید با پیگیری جدی موضوع، از بانیان اصلى آن باشد.