بیمه بیکاری فراگیر، چرا و چگونه؟

فاطمه سادات احمدی

تصویب قانون به منظور پوشش بیمه بیکاری برای همه شهروندان ایرانی، گامی در راستای اصلاح قانون بیمه بیکاری فعلی کشور محسوب می‌شود. قانون بیمه بیکاری فعلی موجود در ایران، یک طرح فراگیر نیست و فقط بخش اندکی از شهروندان کشور را تحت پوشش قرار می‌دهد. قانون فعلی بیمه بیکاری، فقط زمانی به یک فرد بیمه بیکاری پرداخت می‌کند، که وی دارای سابقه کار در مشاغل رسمی باشد. بنابراین، در شرایط ایران که دو سوم از بیکاران کشور را افراد جوان تشکیل می‌دهند و تعداد زیادی از شاغلان قراردادهای کاری غیررسمی دارند، قاعدتا قانون فعلی بخش بزرگی از بیکاران را پوشش نمی‌دهد.

مشکلات ناشی از شکل فعلی «قانون کار»، معضل دیگری است که خود موجب کاهش سرمایه‌گذاری‌های تولیدی و در نتیجه افزایش بیکاری در کشور شده است. قانون کار فعلی که اخراج نیروی کار را تقریبا غیرممکن ساخته، باعث می شود سرمایه‌گذاران و کارآفرینان به سمت مشاغل «سرمایه_بر» و دارای اشتغالزایی پایین گرایش بیشتری داشته باشند تا مشاغل «کار_بر»؛ چرا که می‌دانند در صورت بروز مشکل و نیاز به تعدیل نیروی کار و جایگزینی بخشی از نیروی کار موجود با نیروی کار جدید، با محدودیت‌های افراطی ناشی از قانون کار مواجه خواهند شد، که در نتیجه چنین وضعیتی، جذب نیروی کار به صورت قراردادهای غیر رسمی افزایش یافته است.

اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها و افزایش قیمت انواع انرژی بدون آثار منفی نبوده است، از جمله این آثار منفی افزایش هزینه‌های تولیدکنندگان است. ما باید تلاش کنیم برنامه‌های مکملی در کنار طرح هدفمندی اجرا کنیم که این اثرات منفی به حداقل برسند؛ بنابراین یکی از مناسب‌ترین برنامه‌های مکمل طرح هدفمندی، طراحی بیمه بیکاری فراگیر و حذف سختگیری‌های قانون کار فعلی برای کارآفرینان است.

در نقطه مقابل، ایجاد یک نظام بیمه بیکاری فراگیر، طرحی است که سالیان زیادی در بسیاری از کشورهای دنیا اجرا شده است و بخش بزرگی از هزینه آن بر عهده دولت‌ها بوده است.

تحت پوشش قرار دادن کلیه شهروندان در چارچوب نظام بیمه بیکاری فراگیر، چندین نتیجه مثبت به همراه دارد: اولا، با ایجاد امنیت شغلی برای کارکنان ، آنها در مورد دستمزد‌های خود قدرت چانه زنی بیشتری پیدا می‌کنند؛ ثانیا، دولت انگیزه بیشتری دارد که برای کم کردن هزینه پرداخت بیمه بیکاری، سیاست‌های منطقی و معقول برای افزایش اشتغال را در دستور کار قرار دهد؛ ثالثا، به کارفرما اجازه می‌دهد در صورت عدم رضایت از کارکنان آنها را اخراج کند و نیروی کار اخراج‌شده تحت پوشش بیمه بیکاری قرار گیرد؛ رابعا، حساسیت دولت و مجلس روی از دست رفتن موقعیت‌های شغلی زیاد می‌شود پس قوانین حاکم بر فضای کسب و کار، دقیق‌تر تنظیم می‌شوند.

طرح بیمه بیکاری فراگیر، با استفاده از تجربه کشورهای موفق در این زمینه، همراه با اضافه کردن جزئیاتی به منظور بومی‌سازی آن در ایران امکان‌پذیر است. اما چارچوب قانون جدید بیمه بیکاری باید به گونه‌ای طراحی شود که هم انگیزه افراد برای یافتن شغل تقویت شود و هم انگیزه آنها برای کسب مهارت‌های شغلی افزایش یابد.

در کشورهایی که همه شهروندان تحت پوشش بیمه بیکاری قرار دارند، دو نوع تجربه موفق برای تقویت انگیزه یافتن شغل از سوی بیکاران وجود دارد: راهکار اول که بیشتر در کشورهای اروپایی مورد استفاده قرار می‌گیرد، آن است که سازمان متولی بیمه بیکاری، نقش واسطه میان بیکاران و شرکت‌های متقاضی کار ایفا می‌کند و با توجه به مهارت‌ها و سوابق شغلی بیکاران و همین‌طور نیاز شرکت‌ها، موقعیت‌های کاری مختلفی به دریافت‌کنندگان بیمه بیکاری پیشنهاد می‌دهد. اگر سازمان بیمه بیکاری، شغلی را پیشنهاد دهد و دریافت‌کننده بیمه آن را رد کند، مبلغ بیمه بیکاری وی از ماه بعدی کاهش می‌یابد اگر این اتفاق دو یا سه بار تکرار شود، بیمه بیکاری به کلی قطع می‌شود.

راهکار دوم، این است که مبلغ بیمه در ماه اول بیکاری بالا است؛ اما به تدریج در ماه‌های بعدی کاهش می‌یابد و بعد از یک سال قطع می‌شود در نتیجه بیکاران هم انگیزه کافی و هم زمان کافی برای یافتن شغل جدید را در اختیار خواهند داشت.

همچنین در اغلب کشورهای دارای نظام جامع بیمه بیکاری، دریافت‌کنندگان بیمه بیکاری ملزم هستند که در دوره‌های آموزشی مشخصی به منظور ارتقای مهارت‌های کاری خود شرکت کنند. این دوره‌ها معمولا از سوی سازمان پرداخت‌کننده بیمه بیکاری برگزار می‌شود و در صورت عدم شرکت افراد در این دوره‌ها، میزان بیمه بیکاری پرداختی به آنان کاهش می‌یابد.

در پایان، لازم به تاکید است که طراحی بیمه بیکاری فراگیر و اصلاح قانون کار برای کاهش سخت‌گیری‌های غیرواقع‌بینانه آن، می‌تواند موجب رونق سرمایه‌گذاری‌های تولیدی در کشور گردد و فشار ناشی از افزایش قیمت انرژی مصرفی تولیدکنندگان مختلف را هم به مقدار زیادی کاهش دهد.