نقشه راه روابط تهران-منامه از کجا می‌گذرد؟
روسیه؛ میانجی جدید ایران و اعراب
به نظر می‌رسد که دولت‌های عرب خلیجفارس با توجه به نفوذ پکن و مسکو بر تهران به این نتیجه رسیده‌اند که چین و روسیه می‌توانند نقش جدی‌تری در میانجی‌گری روابط با ایران ایفا کنند و حتی نقش ضامن را بر عهده بگیرند. فراتر از این تصور، نزدیکی به چین و روسیه بخشی از استراتژی متنوع‌سازی شرکای بین‌المللی برای دولت‌های عرب خلیجفارس است که استراتژی‌های اقتصادی برای تنوع بخشی به سبد تجاری خود تعریف کرده‌اند. در شرایطی که روایت غالب در پایتخت‌های عربی این است که آمریکا دیگر شریک قابل اعتمادی نیست، وساطت چین و روسیه بین دو سوی ساحل خلیجفارس قابل معناتر می‌شود.ماه گذشته، حمد بن عیسی آل خلیفه پادشاه بحرین، در جریان سفر به مسکو گفت منطقه خلیج [فارس] مشتاقانه منتظر بهبود روابط با ایران است. خبرگزاری دولتی بحرین به نقل از وی اعلام کرد که دلیلی برای به تاخیر انداختن از سرگیری روابط بین دو کشور وجود ندارد. پادشاه حمد هفته گذشته در دیدار با لی کیانگ، نخست‌وزیر چین در پکن، این پیام را تکرار کرد.
حمد بن عیسی گفت: «به عنوان مدافعان صلح، مدارا و همزیستی انسانی، ما معتقد به اتخاذ رویکردی صلح‌آمیز و دیپلماتیک مبتنی بر اصول حسن همجواری و عدم‌مداخله در امور داخلی هستیم.ما به دنبال از سرگیری روابط دیپلماتیک با ایران به عنوان یک همسایه هستیم و از حمایت شما از این تلاش برای ارتقای صلح و ثبات در منطقه استقبال می‌کنیم.» ماه گذشته، پادشاه بحرین با ارسال پیامی شهادت ابراهیم رئیسی، رئیسجمهور ایران را تسلیت گفت. در سال ۲۰۲۰، بحرین قراردادی را برای برقراری روابط رسمی با اسرائیل - دشمن سرسخت ایران - به عنوان بخشی از تلاش با میانجی‌گری ایالات متحده امضا کرد. دو سال بعد، این کشور حاشیه خلیجفارس قرارداد همکاری امنیتی با اسرائیل امضا کرد.در ماه دسامبر، بحرین به ائتلاف نظامی به رهبری آمریکا برای مقابله با حملات یمنی‌ها به خطوط کشتیرانی بین‌المللی پیوست. جنبش حوثی‌های یمن وعده داده که به حمله به کشتی‌‌های اسرائیلی در دریای سرخ را تا پایان جنگ با غزه که منجر به کشته شدن بیش از ۳۶۰۰۰ فلسطینی شده است، ادامه دهد.
از طرح امنیتی تا میانجی‌گری
روسیه سال‌هاست که بر اجرایی شدن طرح امنیتی خود برای خلیجفارس که مفهوم آن اولویت دادن همکاری و مشارکت منطقه‌‌ای است، تاکید دارد و طرح‌هایی را برای به فعلیت درآوردن ایده خود پیشنهاد داده است. روسیه سال ۱۳۹۸ زمانی که ایران طرح صلح هرمز را به سران شش کشور ساحلی خلیج فارس به علاوه عراق پیشنهاد داد، در نامه‌ای به شورای امنیت، طرح خود را برای تامین امنیت خلیج فارس به این شورا و مجمع عمومی سازمان ملل ارائه کرد. روسیه در نامه خود به این دو رکن سازمان ملل اعلام کرد که برای رفع بحران در منطقه خلیج فارس نیاز به اقدامات گسترده است. در نامه روسیه بر لزوم ایجاد نظام امنیت جمعی در خلیج فارس که در آن رایزنی کشورهای منطقه و نیز برخی کشورهای خارج از آن پیش‌بینی شده، تاکید می‌شود.
نظریه امنیت جمعی در منطقه خلیجفارس، برای نخستین بار نیست که از سوی روسیه مطرح شده است. مقامات مسکو در اواخر دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ زمانی که خطر حمله آمریکا به عراق شدت یافته بود چنین پیشنهادی را مطرح کردند، اما مسکو نتوانست حمایت کشورهای منطقه را از این طرح به دست آورد. در سال‌های گذشته نیز وزارت امور خارجه روسیه از سندی تحت عنوان «دکترین امنیتی خلیجفارس» رونمایی کرد که در آن پیشنهادهایی در جهت تقویت اعتماد و شفافیت در منطقه و ایجاد سازمان منطقه‌‌ای در عرصه تامین امنیت خلیجفارس مطرح شده بود.
با تغییر فضا در خاورمیانه و پیچیده‌تر شدن معادلات سیاسی و نظامی-امنیتی در خاورمیانه، زمینه برای تنش‌زدایی میان بازیگران فراهم شده و این مساله طرح مسکو را یک گام به واقعیت نزدیک‌تر کرده است. با این حال ایده دسته‌جمعی جای خود را به میانجی‌گری‌های دوجانبه داده که پیش‌تر مدل موفق چین میان تهران و ریاض، جذابیت آن را نزد مقامات منامه افزایش داده است. از این لحاظ می‌توان گفت که شانس روسیه برای وساطت میان ایران و بحرین بسیار بالاست و می‌توان انتظار داشت که ظرف هفته‌های آینده به‌ویژه پس از استقرار دولت جدید در ایران و تداوم استراتژی سیاست همسایگی، تهران و منامه به سمت احیای روابط دیپلماتیک حرکت کنند.
ملاحظات ایران؟
به‌رغم سیگنال روشن مقامات آل خلیفه برای احیای روابط دیپلماتیک و آمادگی از پیش موجود تهران برای تنش‌زدایی با بحرین، اما به نظر می‌رسد که تجربه تنش‌زدایی با عربستان سعودی برخی ملاحظات را برای تصمیم‌گیرندگان روی میز قرار داده است. استدلال غالب این است که چون ایران هیچ ارزش افزوده‌ای از احیای روابط با ریاض دریافت نکرد و با عادی‌سازی امنیت عربستان را تامین کرد بدون آنکه بهای آن را دریافت کند، این ملاحظه برای عادی‌سازی با بحرین در حال پررنگ شدن است. برخی ملاحظاتی که در فضای رسانه‌ای و اتاق فکر مطرح شده مشتمل بر مواردی چون آزادی زندانیان سیاسی شیعه در بحرین، از سرگیری فعالیت‌های حزبی گروه‌ها و انجمن‌های شیعی، همکاری‌های در حال پررنگ شدن منامه-تل آویو، حضور ناوگان پنجم دریایی آمریکا در بحرین و... است. با این حال باید دید تا چه حد این ملاحظات می‌تواند در میز مذاکره مطرح و از آن مهم‌تر محقق شود. ایران و بحرین زمستان ۱۳۸۷ یک توافقنامه همکاری‌های امنیتی امضا کرده‌اند که بر اساس تجربه عادی‌سازی روابط ایران و عربستان مبتنی بر دو توافقنامه امنیتی و همکاری‌های عمومی مصوب سال ۱۳۷۸ و ۱۳۸۰، به احتمال زیاد توافقنامه ۸۷ نقشه راه جدید روابط تهران-منامه قرار خواهد گرفت.
