این منطقه از نظر استراتژیک برای تهران اهمیت دارد
سودان؛ دروازه ژئوپلیتیک ایران به آفریقا
بلافاصله پس از درگیری بین دو جناح رقیب دولت نظامی سودان، ایران حضور خود را به تامین کمکهای بشردوستانه محدود کرد. اما این سیاست زیاد دوام نیاورد. بین دسامبر ۲۰۲۳ و ژانویه ۲۰۲۴، تهران چند هواپیمای بدون سرنشین شناسایی و جنگی مهاجر-۶ را به رئیس‌جمهور عبدالفتاح البرهان و نیروهای مسلح سودان تحویل داد.در ماه فوریه، پهپادها به نیروهای ارتش سودان کمک کردند تا قلمرویی را از محمد حمدان دقلو، معروف به «حمیدتی» و نیروهای شبه‌نظامی پشتیبانی سریع طی یک حمله در شهر «اُم دُرمان» بگیرد. در حالی که درگیری در سودان کمتر از اوکراین و غزه توجه جهانی را به خود جلب کرده است، اما از نظر استراتژیک برای تهران اهمیت دارد. به عنوان یک کارشناس سیاست خارجی ایران، مشاهده می‌کنم که چگونه تهران به طور فزایندهای از حضور در مناطق درگیری آفریقا برای پیشبرد اهداف نظامی، تجاری و به‌ویژه ژئوپلیتیک استفاده می‌کند. این خط سیری مشابه درگیری ایران در اتیوپی در جریان جنگ تیگرای ۲۰۲۲-۲۰۲۰ است.
قدرت طرح ریزی
از نظر نظامی و تجاری، صادرات هواپیماهای بدون سرنشین به نیروی هوایی ارتش سودان، ادامه اقدامات ایران از زمان انقضای تحریمهای تسلیحاتی سازمان ملل علیه تهران در اکتبر ۲۰۲۰ بوده است. از آن زمان، ایران پهپادهای تجسسی و تهاجمی را نه تنها به نمایندگان و شرکای غیردولتی خود در خاورمیانه - مانند حزب‌‌الله، حماس و حوثیها در یمن - بلکه به طور فزایندهای به کشورهای خارج از منطقه مانند اتیوپی، تاجیکستان، ونزوئلا و روسیه تحویل داده است. ایران این کار را برای قدرت نمایی، تقویت اتحادها و تاثیرگذاری بر درگیری‌ها در خاورمیانه و سایر مناطق انجام داده است. در عین حال می‌تواند منبع درآمدی پرسود برای اقتصاد ایران و همچنین ویترینی برای فناوری کشور باشد. در حالی که تعیین درآمد دقیق ایران از صادرات پهپادهای نظامی دشوار است، ارزش تخمینی بازار جهانی در سال ۲۰۲۲، ۱۲.۵۵ میلیارد دلار آمریکا بود که انتظار می‌رود این رقم در سال ۲۰۲۳ به ۱۴.۱۴ میلیارد دلار و در سال ۲۰۳۰ به ۳۵.۶۰ میلیارد دلار برسد. در رابطه با سودان؛ تسلیح نیروهای ارتش، هم به اهداف ژئوپلیتیک وسیع‌‌تر ایران و هم به رقابت آن با رقبای منطقهای از جمله عربستان سعودی، امارات متحده عربی و اسرائیل کمک می‌کند.
روابط تهران-خارطوم
روابط ایران و سودان به سال ۱۹۸۹ بازمی‌گردد، زمانی که تهران از کودتای عمر البشیر که بعدها رئیس‌جمهور سودان شد، حمایت کرد. طی دهه‌‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰، ایران کمکهای توسعهای و کمکهای نظامی به سودان ارائه کرد. به آنجا تراکتور صادر کرد و کشتی‌های نیروی دریایی را در بنادر سودان در خلیج عدن و دریای سرخ مستقر کرد. تهران در طول این مسیرهای استراتژیک و خطوط کشتیرانی، به کشورهای آفریقایی نفت صادر میکرد و به مشتریان منطقه از جمله حوثیها در یمن و گروههای فلسطینی در غزه سلاح عرضه میکرد.
سودان به‌‌عنوان یک کشور به اصطلاح سرکش که تحت تحریمهای ایالات متحده قرار داشت، در طول این دوره از تهران حمایت دیپلماتیک کرد. این کشور حق ایران برای پیگیری برنامه هسته‌‌ای را به رسمیت شناخت و به قطعنامه‌‌های مجمع عمومی سازمان ملل که سابقه حقوق بشر تهران را محکوم میکرد، رای منفی داد. از سال ۱۹۷۹ تا ۲۰۲۱، سودان به عنوان سومین شریک تجاری بزرگ ایران در آفریقا قرار گرفت و ۳درصد از میانگین تجارت سالانه آن با این قاره را به خود اختصاص داد.اما بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶، روابط ایران و سودان با یکسری تنش‌های شدید مواجه شد. در سال ۲۰۱۴، سودان مرکز فرهنگی ایران را بست و مقامات دیپلماتیک را به اتهام تبلیغ تشیع در یک کشور عمدتا سنی اخراج کرد. دو سال بعد، در سال ۲۰۱۶، این کشور و سایر کشورهای شاخ آفریقا روابط رسمی خود را با تهران قطع کردند.
این عقب‌‌نشینی‌‌ها ناشی از جدا شدن ایران از سودان و آفریقا برای تمرکز بر دیپلماسی هسته‌‌ای با ایالات متحده و دیگر قدرت‌‌های جهانی بود. این مقطع همچنین همزمان با افزایش کمکهای نظامی، دیپلماتیک و اقتصادی عربستان سعودی و امارات به سودان و سایر کشورهای شاخ آفریقا در ازای پیوستن به ائتلاف تحت رهبری عربستان سعودی علیه جنبش حوثی‌های مورد حمایت ایران در یمن بودند. این کمک به‌ویژه برای سودان جذاب بود زیرا با انزوا و ناملایمات اقتصادی در نتیجه حکم بازداشت البشیر توسط دادگاه کیفری بین‌المللی، جدایی سودان جنوبی نفت‌خیز و اعمال تحریمهای تشدید شده توسط ایالات متحده مواجه شده بود. به‌رغم شرکت ایران و سودان در نشست‌‌های چندجانبه در زمینه همکاری‌‌های کشاورزی، روابط دوجانبه بین دو کشور هرگز بهبودی کامل پیدا نکرد.
نفوذ در شاخ آفریقا
جنگ داخلی سودان فرصتی را برای ایران فراهم کرده تا مسیر خود را با سودان اصلاح کند. حمایت از ارتش سودان می‌تواند به تهران در حفظ روابط با خارطوم کمک کند و در عین حال با نفوذ عربستان و امارات در این کشور و در قاره آفریقا مقابله یا توازن ایجاد کند. تهران به دنبال کمک به البرهان و نیروهای ارتش در پیروزی در جنگ و بازپس‌گیری کنترل دولت است. کمک به ارتش همچنین با پویایی پیش از جنگ مطابقت دارد و دوباره به نبرد ایران برای نفوذ با عربستان سعودی مربوط می‌شود. در سال ۲۰۱۹، در حالی که حمیدتی در کنار البرهان در شورای نظامی انتقالی پس از برکناری البشیر توسط کودتا خدمت میکرد، از عربستان سعودی بازدید کرد و از ریاض در برابر ایران و حوثیها حمایت کرد. با وجود این، حمایت از نیروی هوایی ارتش برای ایران بدون خطر نیست.
برای شروع، پیروزی البرهان و ارتش دور از دسترس است. از اکتبر ۲۰۲۳، نیروهای حمیدتی برخی از ایالت‌های کلیدی، از جمله پایتخت، خارطوم، و جِزیره را تصرف کرده است. در فوریه ۲۰۲۴، نیروهای حمیدتی حمله‌ای را در اُم دُرمان آغاز کرد و در آنجا دستاوردهایی داشت. با این حال، تعادل کلی ممکن است همچنان به نفع حمدان دقلو باشد. و برخلاف جنگ‌‌های سوریه و اوکراین، در سودان، تهران خود را در موقعیت نامناسب حمایت از دشمن روسیه که حامی حمیدتی است، یافته است. و برخلاف درگیری اتیوپی که در آن ایران از دولت در برابر گروههای شورشی در کنار ترکیه و امارات حمایت کرد، تهران و ابوظبی به ترتیب با حمایت از برهان و حمیدتی برای نفوذ در سودان رقابت می‌کنند. در خارج از قلمرو نظامی، امارات متحده عربی به عنوان بزرگ‌ترین شریک صادراتی سودان و دومین شریک بزرگ وارداتی، برتری اقتصادی قابل‌توجهی نسبت به ایران دارد. حتی اگر البرهان پیروز شود، این امر مسلم نیست که موقعیت ایران در سودان به طور قابل‌توجهی بهبود یابد یا نفوذ آن افزایش یابد.نفوذ ایران باتکیه بر دلایل مذهبی محدود است.
سودان کشوری با اکثریت سنی است. و حتی قبل از اینکه سودان روابط خود را با ایران قطع کند و وارد جنگ داخلی دیگری شود، مدت‌هاست که کمکهای کشاورزی، تجاری، توسعهای و نظامی رقبای منطقهای ایران، یعنی عربستان سعودی و اسرائیل را پذیرفته است. پس از پیوستن خارطوم به ائتلاف تحت رهبری عربستان سعودی در یمن، این کشور روابط خود را با تل‌آویو از طریق توافق ابراهیم در ازای مشوق‌های دیپلماتیک و اقتصادی از سوی ایالات متحده عادی کرد. زمان نشان خواهد داد که آیا مداخله نظامی ایران در سودان نقطه عطفی در روابط دوجانبه است یا اینکه چیزی جز انتقال تسلیحات در یک درگیری داخلی نیست.
