آیا فرصتی برای توافق هستهای باقی مانده است؟
بخت و اقبال توافق «گام به گام»هستهای
در آستانه حمله محدود اسرائیل در ۱۹ آوریل، ژنرال احمد حق‌‌طلب، رئیس سپاه حفاظت و امنیت هستهای از لزوم بازنگری استراتژی هستهای ایران در نتیجه افزایش تهدیدهای آمریکا و اسرائیل صحبت کرد.وی افزود: «اگر رژیم اسرائیل بخواهد از تهدید حمله کردن به مراکز هستهای کشورمان برای تحت فشار قرار دادن ایران استفاده ابزاری کند، تجدید نظر در دکترین و سیاست‌‌های هستهای جمهوری اسلامی ایران و عدول از ملاحظات اعلامی گذشته محتمل و قابل تصور است.»
همزمان، روزنامه شرق گزارش داد که امیر سعید ایروانی، سفیر ایران در سازمان ملل متحد و معاون سابق مشاور امنیت ملی ایران، تماس‌‌های بی‌سروصدا با آمریکا را نه تنها در مورد بحران غزه، بلکه در موضوع هستهای ادامه داده است. آخرین دور مذاکرات رسمی هستهای در سپتامبر ۲۰۲۲ با پیشنهاد جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور خارجی و سیاست امنیتی پایان یافت که ایران از پذیرش آن خودداری کرد. ایران به دنبال پایان دادن به اختلافات با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) در مورد مسائل پادمان، لغو تحریمهای ایالات متحده علیه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران و تضمین ایالات متحده در این خصوص است که هرگونه توافقی فراتر از دولت بایدن دوام خواهد آورد؛ اما چنین امتیازاتی در راه نبود.
ایالات متحده و ایران در ماه مه ۲۰۲۳ به صورت ضمنی در عمان توافق کردند که بر اساس آن ایران موافقت کرد که اورانیوم بیش از ۶۰درصد خلوص را غنی‌‌سازی نکند، پنج تبعه آمریکایی و ایرانی را آزاد کند و در ازای آن مقداری وجوه مسدود شده‌‌اش را دریافت کند. واشنگتن همچنین سیگنال‌‌هایی ارسال کرد که اجرای تحریمهای نفتی علیه ایران را افزایش نخواهد داد. تفاهم موقت میان برت مک‌‌گورک، هماهنگ‌‌کننده کاخ سفید در خاورمیانه و شمال آفریقا و علی باقری کنی، مذاکره‌‌کننده ارشد هستهای ایران، قرار بود کنگره آمریکا را دور بزند که در غیر‌این صورت فرصتی برای بررسی دقیق و شاید مسدود کردن یک توافق رسمی به وجود می‌آمد. با این حال، با هشدار بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در یک تماس تلفنی به آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده در ۸ ژوئن ۲۰۲۳ مبنی بر اینکه اسرائیل به هیچ توافقی بین واشنگتن و تهران پایبند نخواهد بود، با این توافق مخالفت کرد.
ایران همچنین با مخالفت‌‌هایی از سوی کشورهای اروپایی و ایالات متحده به دلیل آنچه که حمایت ایران از روسیه در جنگ اوکراین خوانده می‌‌شد، مواجه شد. حمله روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲، برنامه جامع اقدام مشترک ۲۰۱۵ (برجام) را به شدت تضعیف کرد و اساسا روندی را که در سال ۲۰۰۸ با ایران آغاز شد و شامل پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل، ایران و آلمان بود، ویران کرد.با افزایش قیمت انرژی پس از حمله روسیه، برخی از فشارهای اقتصادی فوری بر ایران کاهش یافت. روسیه و ایران نزدیکتر شدند و روایت افول غرب و نیاز به «نگاه به شرق» در تهران تقویت شد.
با این حال، روابط اقتصادی نزدیکتر با روسیه و چین نتایج مطلوبی را در زمینه رشد اقتصادی ایران به همراه نداشت. قرار بود ایران در اواسط اکتبر ۲۰۲۳ گفت‌وگوهای غیرمستقیم با ایالات متحده را در عمان از سر بگیرد. شروع جنگ غزه مانع از آن شد، اگرچه طبق گزارش‌‌ها، دو طرف در ژانویه ۲۰۲۴ برای گفت‌وگو درباره حملات حوثی‌‌ها به کشتیرانی در دریای سرخ با یکدیگر دیدار کردند.
در بحبوحه ادامه جنگ در غزه و تنش‌‌های فزاینده بین آمریکا و گروه‌‌های مورد حمایت ایران در منطقه، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد که ایران تولید اورانیوم بسیار غنی‌‌شده را افزایش داده و روند کاهش آن از اواسط سال ۲۰۲۳ را معکوس کرده است. مقامات آمریکایی بر این باورند که ایران در صورت غنی‌‌سازی بیشتر برای ساخت چند سلاح هستهای سوخت کافی دارد و زمان «نقطه گریز» ایران را می‌توان به‌‌جای ۱۲ماه تعیین‌‌شده توسط برجام، کمتر از یک هفته اعلام کرد.
هنوز برنامه‌‌هایی روی میز وجود دارد که می‌تواند مذاکرات هستهای را احیا کند.تهران اعلام کرده است که عمانی‌‌ها سازوکار «کمتر در ازای کمتر» یا «گام به گام» مشابه توافق ۲۰۲۳ ارائه کرده‌‌اند. احتمال دیگری که توسط علی واعظ و ولی نصر پیشنهاد شده است، همکاری‌‌های منطقه‌‌ای را به عنوان راهی برای جبران کاهش فعالیت هستهای ایران، تقویت می‌کند. همچنین گزارش‌‌هایی از طرح ژاپن برای احیای مذاکرات هستهای منتشر شده است، اگرچه جزئیاتی منتشر نشده است. ژاپن سابقه میانجی‌گری هستهای ندارد اما نقش مهمی را به عنوان میانجی برای دستیابی به آتش‌بس در جنگ ایران و عراق در سال‌های ۱۹۸۸-۱۹۸۰ ایفا کرد.
اگر برجام در نهایت مرده اعلام شود، غرب سه گزینه دارد: «بازدارندگی، اقدام نظامی یا مذاکرات جدید.» قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل که برجام را در سال ۲۰۱۵ تایید کرد، در اکتبر ۲۰۲۵ منقضی می‌شود. پیش از آن، اگر ایران بخواهد اورانیوم را تا درجه تسلیحاتی غنی کند، بریتانیا یا فرانسه می‌توانند از «اسنپ‌‌بک» برای بازگشت تحریمهای سازمان ملل علیه ایران استفاده کنند. ایران اعلام کرده است که در صورت بازگشت فوری تحریم‌‌ها، از معاهده منع گسترش تسلیحات هستهای خارج خواهد شد (همان‌طور که کره‌شمالی در سال ۲۰۰۲ از آن خارج شد و سپس اقدام به ساخت بمب کرد).
یک سوال مهم این است که آیا ایالات متحده به دنبال تشدید اجرای تحریمهای نفتی در نتیجه عملیات انتقامی ایران علیه اسرائیل در ۱۳ آوریل است یا خیر؟ عملیاتی که بعد از حمله اسرائیل به کنسولگری ایران در دمشق و به شهادت رساندن هفت مستشار نظامی ایران رخ داد.
دولت بایدن تحریمهای جدیدی را علیه تولید هواپیماهای بدون سرنشین و تولید فولاد ایران اعلام کرد. اما هیچ اشاره‌‌ای به تحریمهای نفتی نکرد. تنها مزیت تفاهم کنونی بین دو کشور این است که ایران می‌تواند به چین نفت بفروشد؛ وضعیت شکننده‌‌ای که احتمالا در طول انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۴ ایالات متحده ادامه خواهد داشت.
با این حال، حتی اگر بایدن در انتخابات پیروز شود، احتمالا در مورد کاهش تحریم‌‌ها علیه ایران با احتیاط عمل خواهد کرد.ایران ممکن است به دنبال اهرم‌‌هایی خارج از موضوع هستهای برای حفظ برجام در تئوری باشد؛ تا زمانی که قطعنامه سازمان ملل در سال ۲۰۲۵ منقضی شود و شورای امنیت دیگر درگیر این موضوع نباشد. جنگ غزه همچنین محدودیت‌ها و فرصت‌‌های ایران و نیروهای محور مقاومت را برای رویارویی با اسرائیل و آمریکا آشکار کرده است. حمله مستقیم ایران به اسرائیل، تحلیل دقیق‌‌تری از واکنش اسرائیل و آمریکا به ایران در خارج از «منطقه خاکستری» ارائه کرد. با ارزیابی این اطلاعات، ایران می‌تواند اهرمی برای استفاده در مذاکرات هستهای آینده به دست آورد. بهترین راه پیش رو ممکن است این باشد که دو طرف به تعهدات موضوعی ادامه دهند و در عین حال خطوط قرمز را برای جلوگیری از تشدید درگیری در عرصه هستهای و منطقه‌‌ای رعایت کنند. با یادآوری تجربیات گذشته، یک راه‌حل متعادل برای حل مساله هستهای بر اساس فرآیند «گام به گام» هنوز امکان‌پذیر است.
