همه چیز به کنترل بحران در منطقه منوط است
پیشنهاد اقتصادی عربستان به ایران را جدی بگیریم؟
مقام‌‌‌های ارشد سعودی بارها تاکید کردهاند که چشمانداز صلح در منطقه و پایان دادن به مناقشه تاریخی اسرائیل و فلسطینی‌‌‌ها مستلزم تشکیل کشور مستقل فلسطین در چارچوب قطعنامه‌‌‌های سازمان ملل و بر اساس مرزهای ۱۹۶۷ است. تاکیدی که اگرچه در روند عادیسازی روابط با اسرائیل پیش از حملات ۷ اکتبر هم مورد نظر سعودیها بود، اما تاکید همراه با تصریح در این مقطع زمانی پس از تشدید جنگ در غزه و بازگشت دوباره مساله فلسطین مورد نظر سعودیها قرار گرفته است.
در این میان، بهنظر می‌رسد سعودیها راهکارهای کوتاه‌‌‌مدتی نیز برای جلوگیری از تشدید بحران در دستور کار دارند. در راستای این راهکار کوتاه مدت، خبرگزاری بلومبرگ در گزارشی به قلم «سام داغر» روزنامه نگار عربستانی و خبرنگار ارشد وال‌استریت ژورنال نوشته است: «عربستان سعودی به مقام‌‌‌های جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد داده است که اگر فعالیت گروههای نیابتی وابسته به جمهوری اسلامی، با هدف جلوگیری از درگیری منطقهای متوقف شود، آنگاه عربستان سعودی نیز همکاری‌‌‌هایش را با ایران گسترش خواهد داد و حاضر است در ایران که کشوری تحریم‌‌‌شده است، سرمایه‌گذاری اقتصادی کند.»در گزارش بلومبرگ به تاریخ ۲۹ نوامبر آمده است: افرادی که نخواستند نامشان فاش شود، گفتند که احتمال تعامل عمیق‌‌‌تر در رویارویی ابراهیم رئیسی رئیس‌‌‌جمهور ایران و محمد بن‌سلمان ولیعهد سعودی در جریان نشست ماه اکتبر سران همکاری اسلامی در ریاض برای رسیدگی به جنگ در غزه مطرح شده است. رئیسی یکی از اولین سرانی بود که محمد بن‌سلمان ولیعهد عربستان، پس از حمله حماس با آنها صحبت کرد.
از زمان حمله هفتم اکتبر نیروهای حماس به اسرائیل و آغاز عملیات ارتش اسرائیل در نوار غزه، درگیریهای پراکنده اما پرشماری میان ارتش اسرائیل و نیروهای حزب‌‌‌الله لبنان در نوار مرزی شمال اسرائیل با لبنان گزارش شده است. علاوه بر عملیات‌‌‌های متعدد حزب‌‌‌الله لبنان علیه اسرائیل، گروههای شبه نظامی در عراق و سوریه نیز بارها مواضع نیروهای آمریکایی را هدف قرار داده‌‌‌اند. این درگیری‌‌‌ها به نگرانی از وقوع درگیری بزرگ‌تری در منطقه دامن زده است.با این حال، در ۶روز گذشته، از هنگام شروع آتش‌‌‌بس موقت، میزان درگیریهای پراکنده در نوار مرزی اسرائیل و لبنان کاهش داشته است و گروههای مقاومت به مواضع نیروهای آمریکایی در عراق و سوریه حمله نکرده‌‌‌اند. وضعیتی که البته به دلیل شکننده بودن آتش بس و اظهارات مقامات اسرائیلی درباره از سرگیری مجدد حملات می‌تواند به سرعت تغییر کند.
بلومبرگ مدعی است: به گفته یکی از طرف‌‌‌های سعودی با اطلاع مستقیم از تماس‌‌‌های سطح بالا، تمرکز ولیعهد بر تنش‌‌‌زدایی با ایران است. به گفته این شخص، بن‌سلمان و دستیارانش در دیدارهای خود با مقامات ایرانی، با صحبت درباره مزایای همکاری، نگرانی‌‌‌های عربستان را در مورد حمایت ایران از گروههای نیابتی در جهان عرب ابراز کردند. به‌‌‌گفته باربارا لیف، دستیار وزیر امور خارجه آمریکا، دولت آمریکا همراه با عربستان سعودی و دیگر متحدان منطقهای آمریکا تلاش می‌‌‌کند جمهوری اسلامی را وادار کند که روند تجهیز نظامی گروههای نیابتی موسوم به «محور مقاومت» را که در سوریه، فلسطین، عراق، و یمن فعالیت دارند متوقف کند.
هنوز روشن نیست که مقام‌‌‌های جمهوری اسلامی ایران چه پاسخی به پیشنهادهای عربستان سعودی داده‌‌‌اند، اما تا این لحظه، از بروز درگیری بزرگ‌تر در منطقه جلوگیری شده است. با این حال، مقام‌‌‌های عربستان سعودی و متحدان منطقهای ریاض همچنان نگران‌‌‌اند که در صورت ادامه عملیات ارتش اسرائیل در نوار غزه با هدف نابودی کامل حماس، احتمال گسترش درگیری‌‌‌ها در منطقه وجود دارد.
دور و نزدیک یک ایده
از ابتدای احیای روابط دیپلماتیک ایران و عربستان این بحث به کرات مطرح بوده و هست که ارزش توافق تهران و ریاض در ۱۰ مارس به میزبانی چین، امنیتی است یا اقتصادی و ایران با تضمین امنیت عربستان چه دستاورد اقتصادی را کسب خواهد کرد؟ بهنظر می‌رسد گزارش بلومبرگ در امتداد همین دیدگاه و ملاحظه است. به این معنی که چون عربستان گسترش تنش در سطح منطقهای را در تضاد با برنامه‌های اقتصادی خود می‌بیند، حاضر است تا برای تحقق راهکار دو کشوری، به سایر بازیگران موثر در این روند از جمله جمهوری اسلامی امتیاز دهد. تنش‌‌‌زدایی ماه مارس اساسا به دلیل تمایل بن‌سلمان برای به حداقل رساندن تهدیدهای علیه برنامه چند تریلیون دلاری تحول اقتصادی داخلی پادشاهی موسوم به چشمانداز ۲۰۳۰ پدیدار شد.
سعودیها به عنوان بخشی از این فشار، میلیاردها دلار در خارج از کشور سرمایه‌گذاری کردهاند و مقامات ایران و عربستان در ماه‌های اخیر از سرمایه‌گذاری مشترک نفت و گاز صحبت کردهاند. طبیعتا غرب هم از این رویکرد عربستان برای کنترل اوضاع در سطح منطقه حمایت خواهد کرد؛ به این شرط که تکلیف شاخه نظامی حماس در فردای جنگ کنونی روشن شود. از منظر عربستان، حفظ و تعمیق توافقی که در ماه مارس با ایران امضا شد، از طریق روابط اقتصادی است. اما همچنین اهداف دیگری مانند کمک به ایجاد کشوری برای فلسطینی‌‌‌ها، عادیسازی روابط با اسرائیل و ایجاد روابط دفاعی نزدیک‌‌‌تر با ایالات متحده را دنبال می‌‌‌کند، که توازن و تعادل بین این همه اهداف بعضا متناقض و پیچیده، بسیار دشوار است.
همچنین پیگیری این اهداف عربستان را در تقابل با تهران قرار می‌‌‌دهد. ایران متعهد به نابودی اسرائیل و پایان دادن به حضور نظامی آمریکا در خاورمیانه است و با راه‌‌‌حل دو کشوری و عادیسازی مخالف است و آن را به یک راهکار دموکراتیک در سرزمین‌های اشغالی موکول کرده است. اگر آستانه منطقه به دلیل جنگ غزه شعله‌‌‌ور شود و عربستان بخواهد در مسیر عادیسازی روابط قرار گیرد، مشخص نیست که ایران و عربستان تا کجا می‌توانند در تنش زدایی بین خود پیش بروند. این مساله به‌ویژه در یمن حائز اهمیت دوچندان برای عربستان است. هرگونه تشدید جنگ در سطح منطقه می‌تواند توافق شکننده آتش بس در یمن را به سرعت تبدیل به درگیریهای دوباره کند.
از ۷ اکتبر، حوثی‌‌‌ها موشک‌‌‌ها و پهپادها را به سمت اسرائیل شلیک کردهاند که اکثر آنها توسط ایالات متحده و عربستان سعودی رهگیری شده‌‌‌اند. این گروه همچنین یک کشتی باری مرتبط با اسرائیل را توقیف کرده و هشدار داده است که تا پایان جنگ در غزه به این حملات ادامه دهد. برای ایران یک اقدام متعادل‌‌‌کننده بین فراتر رفتن از شعارهای مقاومت و عملگرا بودن و به خطر نینداختن وضعیت موجود می‌تواند دربردارنده ارزش راهبردی باشد. جمهوری اسلامی با تشکیل کشور مستقل فلسطینی همراه است، تمایلی به افزایش سطح تنش ندارد و از طرف سوم خواستار سرمایه‌گذاری‌های کلان عربستان هم هست.
مساله لاینحل اما در این گزاره است که تهران با خلع سلاح حماس و اداره کشور فلسطینی به دست تشکیلات خودگردان مخالف است و آن را همچنین به ضرر قدرت بازدارندگی خود در سطح منطقه می‌داند.این در مقابل طرحی قرار دارد که عربستان با همراهی کشورهای عربی خلیج فارس به دنبال آن هستند که با توسعه اقتصادی در غزه و اداره بین‌المللی آن زمینه را برای خلع سلاح حماس فراهم کنند. بعید است با چنین فرمولی ایران و عربستان بتوانند به یک تفاهم و از آن مهم‌تر توافق بر سر ترسیم آینده منطقه پس از جنگ حماس و اسرائیل دست پیدا کنند. حتی اگر پای سرمایه‌گذاری‌های کلان عربستان در شرایط برقراری تحریم‌ها هم در میان باشد که البته این میزان سرمایه‌گذاری همچنان محل شک و تردید است که سعودیها بخواهند و بتوانند چنین ریسکی را به جان بخرند. بنابراین نیاز است تا دیدگاه دو کشور درخصوص چگونگی حضور حماس در آینده فلسطین به یکدیگر نزدیک شود، آنگاه است که می‌توان انتظار داشت زمینه برای تفاهمات منطقهای تهران و ریاض هم فراهم شود.
