دیپلماسی و بازدارندگی همزمان برای ایران

اعضای گروه هفت روز دوشنبه نشستی با موضوع «ایران و خاورمیانه» برگزار کردند که در آن با استقبال از توافق ایران و عربستان، همزمان اما تاکید کردند که تهران نباید به سلاح هسته‌‌‌‌‌ای دست پیدا کند. این تاکید در فضایی مطرح می‌شود که مذاکرات احیای برجام از ماه‌‌‌ها پیش در تعلیق است و از دستورکار غربی‌‌‌ها خارج شده است. توافقی که از دید آمریکایی‌‌‌ها بنا داشت تا مسائل موشکی و منطقه‌‌‌ای ایران را که خواست متحدان عرب و همچنین اسرائیل بود مرتفع سازد و در نهایت روابط تهران و واشنگتن نیز به حالت عادی باز‌‌‌گردد.

تاریخ انقضاهای درون متن برجام که از اکتبر ۲۰۲۰ با رفع برخی محدودیت‌های تسلیحاتی آغاز شد و به تاریخ انقضاهای اکتبر ۲۰۲۳ و در نهایت ۲۰۲۵ ختم می‌شود، در همین ارتباط قرار دارد. یعنی طی ۱۰ سال از زمان امضای توافق ۲۰۱۵ و سپس اجرایی شدن آن از ژانویه ۲۰۱۶ این وضعیت محقق شود. به‌رغم نامه‌‌‌ای که باراک اوباما اواخر سال ۹۴ به مقامات ارشد ایران برای گفت‌‌‌وگو در سایر پرونده‌‌‌ها ارسال کرد، اما وضعیت آن‌‌‌گونه که دولت اوباما انتظار داشت پیش نرفت و حتی روی کار آمدن جمهوری‌خواهان به رهبری ترامپ مسیر را کاملا دگرگون کرد.

از ژانویه ۲۰۲۱ و با روی کار آمدن مجدد دموکرات‌‌‌ها، دولت بایدن درصدد احیای رویکرد اوباما برآمد با این تصور که برای شروع گفت‌‌‌وگوهای احیای برجام، قیدی بیاورند منوط به تمدید بندهای غروب که تاریخ انقضاهای آن در حال سررسید بود. یعنی توافقات موشکی و منطقه‌‌‌ای منوط به بند همکاری‌‌‌ها شود، نه اینکه برجام به‌‌‌صورت اتوماتیک منجر به همکاری در این دو حوزه شود. اما ایران بند همکاری‌‌‌های آینده را در دور چهارم مذاکرات در خرداد ماه ۱۴۰۰ و اواخر دولت روحانی نپذیرفت.

در نتیجه دولت بایدن به سمت احیای برجام بر اساس مدل ۲۰۱۵ حرکت کرد که این مسیر هم نهایتا با پاسخ منفی ایران به بسته پیشنهادی بروکسل در مرداد ۱۴۰۱ عملا تعلیق شد و به حاشیه رفت. در این فضا آمریکایی‌‌‌ها بر بازدارندگی که از مدت‌‌‌ها پیش به‌‌‌صورت همزمان در دستور کار دولت بایدن برای مدیریت مسائل موشکی و منطقه‌‌‌ای ایران قرار داشت، تاکید بیشتری کردند. در همین چارچوب یک هیات بلندپایه از دولت آمریکا به سرپرستی «رابرت مالی» نماینده ویژه این کشور در امور ایران از ۱۳ تا ۱۶ فوریه به عربستان سفر کردند تا با سه کارگروه از شورای همکاری خلیج‌فارس دیدار کنند. مساله ایران یکی از محورهای نشست هیات آمریکایی با مقامات سعودی و دیگر مقامات شورای همکاری خلیج فارس بود.

سفر رابرت مالی در واقع نشانه‌‌‌‌‌ای از عزم آمریکا برای اجرایی کردن پروژه استراتژی یکپارچه موشکی است. تمرکز دولت بایدن بر تهدیدهای اصلی و در حال وقوع برای آمریکا به‌‌‌‌‌خصوص در منطقه حیاتی خلیج‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌فارس است که دلمشغولی و همزمان تردیدهای شرکای عرب آمریکا از تعهدات ایالات‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌متحده را به دنبال داشته است. در این چارچوب پنتاگون سال ۲۰۲۲ با انتشار سند راهبرد دفاع ملی، تهدیدهای پیش روی آمریکا را به‌‌‌روزرسانی کرده و ایران در کنار چین و روسیه به عنوان تهدیدهای اصلی شناسایی شده‌‌‌اند. در این سند بر لزوم بازدارندگی در مقابل این تهدیدها و ضرورت سیستم یکپارچه دفاع موشکی با مشارکت متحدان منطقه‌‌‌ای آمریکا برای مقابله با توانمندی‌‌‌های هسته‌‌‌ای، موشکی و پهپادی ایران در منطقه تاکید شده است.

این سند همچنین با بیان اینکه در حال حاضر تجارت معمول در این دپارتمان پذیرفته شده نیست، اعلام می‌کند که «بازدارندگی یکپارچه» را محور خود می‌داند، یعنی تهدید اقتصادی سیاسی و نظامی علیه هر کشوری که بخواهد اهداف سیاست خارجی آمریکا را به چالش بکشد. آستین نوشت: هدف مرکزی ما توسعه، ترکیب و هماهنگی قدرتمان تا حد ممکن است. این نقطه مرکزی بازدارندگی یکپارچه ما و قطعه‌‌‌ای مهم از استراتژی دفاع ملی ۲۰۲۲ است. بازدارندگی یکپارچه به معنای استفاده از تمامی ابزارهای ممکن و همکاری با همتایان خود در دولت آمریکا و شرکا و متحدان خارجی است تا مطمئن شویم دشمنان احتمالی درک می‌کنند که تهاجم چقدر احمقانه است.

در این سند تاکید شده است که شکل و گستره تهدید علیه خاک ایالات‌‌‌متحده به‌‌‌‌‌‌‌‌‌طور اساسی تغییر کرده است. در سند دفاع ملی آمریکا سه تهدید از یکدیگر تفکیک شده است. تهدید فوری روس‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، تهدید تدریجی چین و تهدیدهای پایدار ایران و کره‌‌‌شمالی و گروه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خشن فراملی. سند قبلی که در ژانویه ۲۰۱۸ منتشر شده بود، بر این اساس استوار بود که این رقابت استراتژیک بین کشورهاست که مساله اصلی امنیت ملی آمریکاست، نه تروریسم. سندی که به تازگی منتشر شده سند قبلی را ویرایش کرده و چین را بزرگ‌ترین خطر آمریکا می‌داند و با وجود این که روسیه را هم تهدیدی جدی می‌داند، اما تصریح می‌کند که مسکو در بلندمدت نمی‌تواند نظم جهانی به رهبری آمریکا را به چالش بکشد.

یک واژه کلیدی تحت عنوان بازدارندگی یکپارچه با هدف مقابله با این سه سطح تهدید و پیشگیری و بازدارندگی و پرهیز از جنگ در این سند مورد تاکید قرار گرفته است. ایجاد این بازدارندگی یکپارچگی از سه طریق انجام می‌شود. همکاری بین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بخشی در درون آمریکا بین وزارت دفاع، وزارت خارجه و شورای امنیت ملی آمریکا، تقویت همکاری بین‌المللی با شرکا، سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی از جمله ناتو و تقویت همکاری‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های منطقه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای با متحدان از جمله در منطقه خاورمیانه.

تهدید فزاینده ناشی از موشک‌های ایران و ترس از اینکه تهران می‌تواند از آنها برای تسلیحات هسته‌ای استفاده کند، محرک اصلی تلاش‌های ایالات متحده در یک دهه گذشته برای استقرار سپر دفاع موشکی در خاورمیانه بوده است. افزایش فعالیت‌های موشکی و پهپادی ایران در منطقه، از جمله حملات سال ۲۰۱۹ به تاسیسات نفتی آرامکوی عربستان، احتمال ایجاد اتحاد یکپارچه دفاع هوایی را افزایش داده است. در شرایطی که مقامات دولت بایدن بر شانس کم احیای توافق هسته‌ای تاکید می‌کنند، سپر ضد موشکی دوباره به اولویت تبدیل شده است.

بخش مهمی از سفر شهریور ماه سال گذشته رئیس‌جمهور آمریکا به عربستان و اسرائیل درباره هماهنگی‌ها و بحث و تبادل نظر درباره سیستم یکپارچه دفاع موشکی بود تا آنچه را تهدیدهای فزاینده موشکی و پهپادی ایران خوانده می‌شود، با ایجاد بازدارندگی و بالابردن هزینه‌های اقدامات جمهوری اسلامی در منطقه عملیاتی کند.

با وجود این، دولت آمریکا این استراتژی را متضاد با تلاش‌‌‌‌‌ها برای احیای برجام نمی‌‌‌‌‌داند، چرا که برخلاف تصور دولت اوباما تجربه برجام ۲۰۱۵ منجر به اشاعه همکاری در حوزه‌‌‌‌‌های منطقه‌‌‌‌‌ای نشد و از این رو آمریکا با دستورکار سپر دفاع موشکی به دنبال جلب همزمان ملاحظات اعراب درخصوص آنچه تهدیدهای ایران خوانده می‌شود و همزمان زنده نگه داشتن دیپلماسی برای احیای برجام است. متمرکز کردن بازیگران عربی با ادراک متفاوت از سطوح تهدید، همکاری‌های در حال ظهور دولت‌های عرب خلیج‌فارس با چین و روسیه و بالا بودن ریسک درگیری و افزایش هزینه‌های مداخله از عواملی است که می‌تواند وزن دیپلماسی را بالا برده و ترجیح بیشتری به آن دهد.