برنامه جامع راهبردی منوط به لغو تحریم‌ها است
از توافق ۲۵ ساله چه خبر؟
انتشار این گزارش چند روز قبل از سفر سیاسی و اقتصادی سطح بالای شی جین پینگ رئیس‌جمهور چین به عربستان و حضور در سه نشست چین-عربستان، چین-شورای همکاری و چین-دولت‌های عربی در ریاض که نشان از روند پرشتاب همکاریهای چندجانبه با همسایگان جنوبی ایران در خلیج فارس است، نشان می‌دهد که با وجود اولویت شرق‌گرایی در سیاست خارجی ایران و تاکید بر روابط با چین، در عمل بخش مهمی از توافق‌نامه جامع راهبردی میان تهران و پکن بر زمین مانده است.مساله‌ای که باعث شد تا سال گذشته حجم تجارت ایران و چین کمتر از ۲۰ میلیارد دلار باشد و روابط عربستان و چین تجارت نزدیک به ۹۰ میلیارد دلاری را تجربه کند. در ۹ ماهه ۲۰۲۲ نیز تجارت ایران و چین ۱۲ میلیارد دلار بوده، در حالی که در همین مدت مشابه ارزش واردات نفت چین از عربستان تنها بیش از ۵۵ میلیارد دلار بوده است. کارشناسان معتقدند که تحریم‌های گسترده و ابهام در سرنوشت برجام از مهم‌ترین دلایل اجرایی نشدن برنامه همکاری جامع ایران و چین از منظر مقامات پکن است.
گزارش اتاق چه می‌گوید؟
در پنجاهمین گزارش از سلسله گزارش‌های اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران با عنوان «پایش تحولات تجارت جهانی» که روز شنبه ۱۲ آذر منتشر شد، با اشاره به این موضوع که پکن توجهی به سرمایهگذاری در صنعت انرژی ایران ندارد و قرارداد ۶۰ میلیارد دلاری برای سرمایهگذاری در گاز قطر را امضا کرده است، آمده است: «اخیرا شرکت قطر انرژی قراردادی ۲۷ ساله به ارزش ۶۰ میلیارد دلار برای تامین گاز طبیعی مایع با سینوپک چین امضا کرده است که طولانی‌‌ترین قرارداد ال‌‌ان‌‌جی (LNG) تاکنون به شمار می‌‌رود. در قالب این قرارداد، ۴ میلیون تن گاز مایع به مدت ۲۷ سال به چین صادر خواهد شد.»
اتاق بازرگانی ایران در ادامه این گزارش با اشاره به اینکه چین در حالی بزرگ‌ترین قرارداد صادرات ال‌‌ان‌‌جی را با قطر امضا کرده است که در پیامد خروج آمریکا از برجام، شرکت سی‌‌ان‌‌پی‌‌سی این کشور از قرارداد ۶ میلیارد دلاری برای توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی خارج شد، نتیجه‌‌گیری کرده است: «با وجود سر و صداهای بسیار درباره همکاری راهبردی ۲۵ ساله ایران و چین، پکن توجهی به سرمایهگذاری در صنعت انرژی ایران نشان نداده است و در کشورهای رقیب ایران به دنبال فرصت است. روشن است که تحریم‌های شدید و نااطمینانی فزاینده در اقتصاد سیاسی ایران مهم‌ترین عامل عدم تمایل چین به سرمایهگذاری در زیرساخت‌‌های انرژی ایران است.»
واکنش وزارت خارجه
انتشار گزارش اتاق بازرگانی و انتقادات گسترده از معطل ماندن توافق ۲۵ ساله در فضای مجازی واکنش سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در نشست هفتگی دوشنبه ۱۳ آذر را به دنبال داشت و ناصر کنعانی با بیان اینکه روند اجرایی توافقات دو‌جانبه بین ایران و چین در چارچوب برنامه جامع همکاری ۲۵ ساله و سایر توافقات دو‌جانبه بین دو کشور روندی رو به پیشرفت دارد گفت: ما با واقعیتی به نام تحریم‌های غیرقانونی روبه‌رو هستیم که امکان همکاریهای متعارف و به ویژه علنی را با برخی از کشورها با محدودیت و مشکل مواجه می‌کند، اما روابط ایران و چین در حوزه‌های مختلف خوشبختانه برقرار است و رایزنی‌‌های مستمری بین تهران و پکن برای توسعه مناسبات دو کشور وجود دارد و در همین چارچوب آمار و ارقامی که از حجم مبادلات دو کشور منتشر می‌شود دلیل روشنی بر موفق بودن و رو به پیشرفت بودن همکاریهای دو کشور است.
بعد اقتصادی توافق چه می‌گوید؟
توافق ۲۵ ساله که برای عملیاتی کردن بند ششم بیانیه روسای جمهور دو کشور با هدف ارتقای روابط در سطح مشارکت جامع راهبردی (منتشر شده در بهمن ماه ١٣٩٤) و با هدف فراهم کردن بسترهای مناسب برای توسعه همه‌جانبه همکاری‌ها تدوین شده است، در بعد اقتصادی چند محور را مدنظر قرار داده است که تاکنون و با گذشت یک‌سال در عمل بر زمین مانده است. در این سند ذکر شده است که ایران و چین بر همکاریهای اقتصادی خود به ویژه در پیوند دادن ایران به زنجیره ارزش محور از طریق تکمیل زنجیره‌های مکمل فرآوری داخلی و تولید مشترک برای تامین بازارهای داخلی دو کشور و کشورهای ثالث و در نهایت بهره‌برداری از ظرفیت‌های ایران از جمله نیروی کار جوان و ماهر تاکید می‌کنند. همکاری در حوزه‌های نفت، صنعت و معدن و حوزه‌های مرتبط با انرژی (نیرو، انرژی‌های تجدیدپذیر و...) مبتنی بر دغدغه‌های توسعه ملی پایدار و زیست محیطی در سند مورد تاکید قرار گرفته است.
با هدف بهره‌برداری از مزایای ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک، بر مشارکت موثر ایران در ابتکار کمربند-راه طرف چینی تاکید شده است. همکاری در زمینه‌های زیرساختی، ارتباطی (ریلی، جاده‌ای، بندری و هوایی)، مخابراتی، علمی-فناوری، آموزشی و سلامت و تسهیل همکاریهای بخش خصوصی مورد توجه بوده است. تسهیل همکاریهای مالی-بانکی، گمرکی، مقررات‌زدایی، و همکاری در توسعه مناطق ویژه و آزاد تجاری و صنعتی از جمله در سواحل مکران و تقویت همکاریهای غیرنفتی با تمرکز بر حوزه کشاورزی و دانش‌بنیان از دیگر اهداف این سند در بعد اقتصادی است. تسهیل همکاری‌ها در زمینه سرمایهگذاری و تامین مالی پروژه‌ها و همکاریهای اقتصادی بعد دیگری از بخش اقتصادی توافق ۲۵ساله است.
موانع در مسیر همکاری
با وجود تاکید رهبران ایران و چین بر برنامه همکاری جامع ۲۵ ساله و با وجود امضای این توافق و سپس اعلام اجرایی شدن آن، تحلیلگران اصلی‌‌ترین دلیل عملی نشدن توافق‌نامه را برقراری نظام تحریم‌های ایالات متحده پس از خروج ترامپ از برجام از سال ۲۰۱۸ تاکنون می‌‌دانند. در آن مقطع زمانی، بسیاری از شرکت‌های خارجی از جمله شرکت‌های چینی که برای سرمایهگذاری در ایران پساتوافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ وارد تهران شده بودند، ایران را ترک کردند. کاهش ۶پله‌‌ای رتبه ایران در تجارت با چین زیر سایه تحریم به خوبی نشان‌دهنده تاثیرگذاری متغیر تحریم‌ها بر عملیاتی شدن توافق‌نامه جامع همکاری بین دو کشور است.
همزمان کاهش سرمایه‌گذاری‌های چین در ایران نیز بخش دیگری از واقعیت‌های تحریم، پیش روی توافق است. مقامات دست‌اندرکار توافق‌نامه ۲۵ ساله بارها تاکید کردند که در قالب توافق همکاری راهبردی ۲۵ ساله، چین تا ۴۰۰ میلیارد دلار در ایران سرمایهگذاری خواهد کرد یعنی به‌طور متوسط سالانه حدود ۱۶ میلیارد دلار. این در حالی است که افزایش سرمایه‌گذاری‌ها و همزمان رو به رشد بودن سرمایه‌گذاری‌های چین در بسیاری از کشورهای منطقه از جمله در عربستان، امارات، قطر، عراق و پاکستان که پکن توافقات مشابهی با آنها مانند موافقت‌نامه جامع استراتژیک با ایران دارد، بخش دیگری از واقعیت‌های تحریم‌ها در مسیر اجرایی شدن توافق ۲۵ ساله است. مانع دیگر اجرایی شدن توافق ۲۵ساله ابهام بر سر آینده برجام است که در شرایط کنونی در بن‌بست است و سرنوشت احیای آن نیز روشن نیست.
با توجه به وقوع دو متغیر جنگ اوکراین و ناآرامی‌های هفته‌های گذشته در ایران که آمریکا و اروپا را به سمت مداخله در امور داخلی ایران و عدم تمرکز بر برجام با کاهش مطلوبیت‌های آن سوق داده است، بیش از پیش آینده توافق هسته‌ای در خطر قرار دارد. مضاف بر اینکه این وضعیت می‌تواند منجر به افزایش مجدد تنش‌ها و تصاعد بحران در روابط تهران و پایتخت‌های غربی شود و روند اجرایی شدن توافق ۲۵ ساله را با دست‌اندازهای بیشتری مواجه کند. بنابراین تا زمانی که نظام تحریم‌ها برقرار و برجام در تعلیق است، برنامه همکاری جامع ایران و چین نیز بلاتکلیف مانده و همسایگان ایران در آن سوی خلیج فارس، بزرگ‌ترین برندگان اقتصادی آن در روند نفوذ رو به گسترش اژدهای زرد در خاورمیانه خواهند بود.
