معنای بیانیه سه کشور اروپایی برای آینده برجام چیست؟
رمزگشایی از بیانیه تروئیکا
شوك تروئيكا به مذاكرات
«واقعا بسیار نابهنگام بود. درست در لحظه حساس گفت‌وگوهای وین و در آستانه نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی.» این جمله میخائیل اولیانوف نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی را می‌توان بهترین توصیف از کلاف سردرگم مذاکرات احیای برجام پس از انتشار بیانیه تروئیکایی اروپایی دانست که عصر روز شنبه ۱۹ شهریور-۱۰ سپتامبر از سوی وزرای خارجه آلمان، فرانسه و انگلیس منتشر شد.
با توجه به آغاز نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از امروز دوشنبه تا پایان هفته جاری، لحن این بیانیه که به دنبال پروژه مقصرنمایی از ایران در به نتیجه نرساندن مذاکرات است، می‌تواند در یک سناریوی بدبینانه به صدور قطعنامه جدید علیه ایران منجر شود یا حداقل فضای نشست آژانس را تحت تاثیر قرار دهد که در هر دو حالت مسیر به نتیجه رسیدن مذاکرات احیای برجام را دشوارتر خواهد کرد. ناظر بر این مساله که سه کشور اروپایی در بیانیه خود، ادعا کردند: «درخواست اخیر ایران تردیدهایی جدی در قصد و تعهد ایران برای رسیدن به نتیجه موفقیت‌آمیز درباره برجام ایجاد کرده است. موضع ایران با تعهدات الزام‌‌آور قانونی در تناقض بوده و چشم‌‌انداز احیای برجام را تضعیف می‌کند.»در این بیانیه مشترک با تکرار تلاش‌‌ها برای انداختن توپ در زمین ایران تاکید شده: «هنگامی که در حال نزدیکتر شدن به یک توافق بودیم، ایران مسائل جداگانه‌‌ای را دوباره باز کرد که به تعهدات الزام‌‌آور قانونی تحت معاهده منع گسترش سلاح‌‌های اتمی (NPT) و توافق پادمانی انجام شده با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مربوط است.»در این بیانیه آمده است: «اوایل ماه اوت بعد از یک سال و نیم مذاکره، هماهنگکننده برجام متونی را ارائه کردند که بازگشت ایران به پایبندی به تعهدات برجامی و بازگشت آمریکا به توافق را میسر می‌کند.» این بیانیه می‌‌افزاید: «در این بسته نهایی، هماهنگکننده تغییراتی ایجاد کرد که ما را به منتهای انعطاف‌‌پذیری قابل انجام رساند. متاسفانه انتخاب ایران این بود که این فرصت حیاتی دیپلماتیک را مغتنم نشمرد. ایران در عوض به تداوم برنامه هستهای خود فراتر از توجیه غیرنظامی ملموس ادامه داد.»
در ادامه بیانیه تروئیکای اروپایی آمده است: «در ماه ژوئن، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با رأی اکثریت قاطع قطعنامهای را تصویب کرده و از ایران خواست که اقدامات فوری برای پاسخ دادن به سوالات بی‌‌جواب آژانس انجام دهد. سه ماه بعد، طبق تایید مدیرکل آژانس در جدیدترین گزارش خود، ایران هیچ گامی در این زمینه برنداشته است.»
سه کشور اروپایی عضو برجام افزودند: «موضع ما روشن و استوار است. ایران باید به‌طور کامل و بدون تاخیر و با حسن نیت با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری کند. بر عهده ایران است که پاسخهای فنی موثقی را به سوالات آژانس درباره محل تمامی مواد هستهای در قلمرو خود فراهم کند. برجام به هیچ شکلی نمی‌تواند برای رها شدن ایران از تعهدات الزام‌‌آور قانونی که برای رژیم جهانی عدم گسترش تسلیحات اتمی ضروری هستند استفاده شود.»
چند ساعت پیش از صدور این بیانیه، آنتونی بلینکن وزیر خارجه آمریکا با کاترین کولونا همتای فرانسوی، آنالنا بائربوک همتای آلمانی و جیمز کلِوِرلی همتای انگلیسی خود در مقر سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در بروکسل دیدار و درباره آنچه چالش‌‌های ایران خواندند، گفت‌وگو کردند.دیداری که نشان‌دهنده موضع ضمنی آمریکا درباره فعالیتهای پادمانی ایران در بحبوحه مذاکرات در حال حاضر متوقف شده احیای برجام است. همچنین تفاوت لحن بیانیه نشان می‌دهد که عقب‌نشینی طرفهای غربی مذاکره‌کننده برای دادن امتیازهای بیشتر کمتر شده، مگر اینکه ایران حاضر شود در برخی مواضع خود تعدیلاتی را لحاظ کند.از این زاویه است که می‌توان به اهمیت عنصر زمان بیشتر پی برد و تاکیدات قبلی مبنی بر فرصت‌سازی از زمان کنونی را بیشتر مدنظر قرار داد. به این معنی که اگرچه ایران اهرم هستهای و تکانه‌های احتمالی بازار انرژی در فصل زمستان را پیش روی خود دارد، اما به همان میزان مقطع کنونی می‌تواند بر اساس عناصر هزینه-فایده به عنوان پارادایم‌های مهم مورد ارزیابی قرار گیرد و از هرگونه فرصت‌سوزی احتمالی جلوگیری کرد.
واکنش ایران
در واکنش به بیانیه سه کشور اروپایی درباره مذاکرات رفع تحریم، ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه شامگاه شنبه گفت: باعث تعجب و تاسف است که در شرایطی که تعاملات دیپلماتیک و تبادل پیام بین طرفهای مذاکره و هماهنگکننده گفت‌وگوها برای نهایی کردن مذاکرات جریان دارد، سه کشور اروپایی در اقدامی انحرافی و به دور از رویکرد نتیجه‌‌بخش در مذاکرات، اقدام به صدور چنین بیانیه‌‌ای می‌کنند.سخنگوی وزارت امور خارجه ایران با اشاره به حسن نیت و اراده جدی جمهوری اسلامی ایران برای نهایی کردن توافق رفع تحریم و با یادآوری این موضوع که پیشرفت مذاکرات در بسیاری از مقاطع از جمله مقطع اخیر، نتیجه ابتکارات و ایده‌های جمهوری اسلامی ایران بوده است، به طرفهای اروپایی درباره تاثیرپذیری از فضاسازی طرفهای ثالثی که از ابتدا مخالف روند مذاکرات بوده و اکنون نیز با همه توان به دنبال به شکست کشاندن مذاکرات هستند، هشدار داد.
صدور بیانیه پس از اظهارنظر منفی جوزپ بورل
پس از آنکه «جوزپ بورل» مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا پیشنهادی را روی میز مذاکرات رفع تحریم‌ها گذاشت و متعاقب آن شهر وین از روز پنجشنبه ۱۳ مرداد تا ۱۷ مرداد باز هم میزبان مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا با واسطه «انریکه مورا» بود، طرح‌هایی از سوی معاون مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا درباره برخی موضوعات باقیمانده به طرف‌‌ها در این دور از مذاکرات ارائه و مقرر شد هیات‌‌ها پاسخهای خود را به هماهنگکننده اعلام کنند. پاسخ ایران ۲۴ مرداد ماه به اروپا ارائه شد، اما آمریکا در ارائه پاسخ تعلل ورزید.
چهارشنبه دوم شهریور ماه «ناصر کنعانی» سخنگوی وزارت امور خارجه از دریافت پاسخ دولت آمریکا به نظرات جمهوری اسلامی ایران برای حل و فصل موضوعات باقیمانده در مذاکرات رفع تحریم از طریق هماهنگکننده اروپایی گفت‌وگوها خبر داد و گفت که بررسی دقیق نظرات طرف آمریکایی آغاز شده و ایران پس از تکمیل بررسی‌‌ها، نظرات خود در این رابطه را به هماهنگکننده اعلام خواهد کرد.۹روز بعد در ساعات پایانی پنجشنبه ۱۰ شهریور پاسخهای ایران بعد از ارزیابی در سطوح مختلف تدوین و به مورا تحویل داده شد. ناصر کنعانی روز دوشنبه ۱۴ شهریور در نشست هفتگی با خبرنگاران اظهار کرد: جمهوری اسلامی ایران دیدگاه‌ها و نکات خودش را به طرف اروپایی منتقل کرده و منتظر هستیم دیدگاه و پاسخ طرف مقابل را بشنویم.
در این فضا مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا عصر روز دوشنبه ۱۵ شهریور و با گذشت بیش از چهار روز از پاسخ ایران به پاسخ ایالات‌‌متحده درباره پیش‌‌نویس توافق عنوان کرد که نسبت به گذشته، به حصول توافق در وین جهت احیای برجام کمتر امیدوار است. جوزپ بورل در کنفرانس خبری گفت که مذاکرات بر سر توافق هستهای ایران به‌‌جای نزدیک‌‌شدن نظرات، درحال فاصله‌‌گرفتن آرا است. وی تاکید کرد: موضع‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها نزدیکتر نشده بلکه فاصله گرفته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. بورل عنوان کرد که این «بسیار مایه نگرانی» است، چراکه توافق ممکن است به کل به‌‌خطر بیفتد. این مقام ارشد اروپایی در ادامه گفت که «درحال‌‌حاضر نسبت به حصول توافق در مقایسه با ۲۸ساعت پیش اطمینان‌‌کمتری وجود دارد.»
اشاره بورل به ۲۸ ساعت و کمتر شدن شانس توافق نشان می‌دهد که بین ظهر یکشنبه تا بعدازظهر دوشنبه موعد کنفرانس خبری مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، رفت و برگشت پاسخهای ایران و آمریکا مجددا صورت گرفته و این اتحادیه را به این جمعبندی رسانده که احیای برجام فعلا در دسترس نیست. از اینرو واکنش با طمانینه و با تاخیر بروکسل نسبت به این پاسخ‌‌ها نشان می‌دهد که آنچه جوزپ بورل در کنفرانس خبری از آن سخن گفته، نتیجه و جمعبندی اتحادیه اروپا درباره ماهیت پاسخهای ایران و آمریکا در دور دوم است که این اتحادیه را در موضع مشخص‌‌تری نسبت به روند کنونی قرار داده است.
آغاز نشست فصلی شورای حکام آژانس
صدور بیانیه تروئیکای اروپایی دو روز قبل از آغاز نشست فصلی شورای حکام می‌تواند این اجلاس را تحت‌الشعاع قرار دهد. پیش‌تر برخی روزنامه‌نگاران مطرح به نقل از منابع آگاه خبر داده بودند که این نشست منجر به صدور قطعنامه جدید علیه ایران نخواهد شد و مذاکرات احیای برجام می‌تواند از خوان اولیه آژانس به سلامت عبور کند. لارنس نورمن، خبرنگار وال‌‌‌‌‌‌استریت‌‌ژورنال، عصر پنجشنبه ۱۷ شهریور از قول منابع خود نوشت که در جلسه آینده شورای حکام قطعنامهای علیه ایران صادر نمی‌شود. نورمن با وجود آنکه گزارش جدید آژانس را نگران‌‌کننده خوانده، اما گفته این تصمیم براساس تماس اخیر میان سران تروئیکای اروپایی و ایالات‌‌متحده گرفته شده است.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز چهارشنبه ۱۶ شهریور با انتشار دو گزارش که در اختیار اعضای شورای حکام قرار گرفت، ادعاها درباره مسائل پادمانی را تکرار کرد و مدعی شد که میزان ذخایر اورانیوم غنی‌‌‌‌‌‌شده ایران در حال حاضر ۱۹برابر سقف تعیین‌‌‌‌‌‌شده در برجام است.
با توجه به گزارش آژانس و بیانیه تروئیکای اروپایی می‌توان گفت نشست آژانس ناخودآگاه تحت‌الشعاع قرار خواهد گرفت و محتوای نشست آژانس را برخلاف تصوری که وجود دارد می‌تواند به سمت دیگری متمایل کند. این بیانیه می‌تواند منجر به مانور بیشتر مدیرکل آژانس شده و قدری از سنگینی فشارها بر وی که در ماه‌های اخیر به اوج رسیده را کاهش دهد. این بیانیه همچنین می‌تواند امیدها برای یک راهکار میانی در بحث پادمان را از بین ببرد و امتیاز قابل توجهی به نفع مخالفان برجام و تغییر موازنه به سود آنها تلقی شود.
با تاکیدات مکرر ایران بر حل مسائل پادمانی برای رسیدن به هرگونه توافق، هرگونه صدور قطعنامه یا بیانیه با لحن تند و تیز هم می‌تواند روند پیچیده کنونی را دشوارتر کرده و توافق را عملا با بن‌‌بست مواجه کند.
با این حال روزنامه رسمی دولت ایران روز یکشنبه در گزارشی نوشت: بعید به‌‌نظر می‌‌رسد که شاهد سناریوی بدبینانه‌‌ای باشیم که ضمن آن غربی‌‌ها قید هرگونه توافق با ایران را بزنند و شورای حکام پرونده هستهای ایران را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد. آن چیزی که بیشتر محتمل است، این است که مجددا یک قطعنامه تذکرآمیز صادر شود که در آن از ایران همکاری بیشتر با آژانس درخواست شود.
این در حالی است که برخی تحلیلگران فراتر از نشست شورای حکام رفته و معتقدند این نشست درآمدی بر تحت فشار قرار دادن ایران قبل از سپتامبر با هدف کوتاه آمدن تهران از تقاضاهای مشروع و قانونی خود است. دسته دیگری از ناظران و کارشناسان صدور قطعنامه احتمالی در این نشست را پیش‌درآمدی برای اعلان شکست مذاکرات و ارسال پرونده ایران به شورای امنیت ارزیابی می‌کنند. از اینرو چگونگی برگزاری نشست آژانس می‌تواند سیگنال روشنی به این روند باشد.
بازی انتخاباتی اسرائیل
نقش اسرائیل و لابی‌های ضد برجام در منطقه و در داخل آمریکا در تاثیرگذاری بر طرفهای مذاکراتی و ترسیم وضعیت کنونی که به توقف مذاکرات و صدور بیانیه سه کشور اروپایی منجر شده است، در شرایط کنونی عیان‌تر از هفته‌ها و ماه‌های گذشته شده است. در تازه‌ترین اظهارنظر، نخستوزیر اسرائیل با اشاره به تلاشهای این رژیم برای ممانعت از احیای برجام گفت که تل آویو اطلاعاتی درباره فعالیتهای هستهای ایران به کشورهای اروپایی داده است.
یاییر لاپید مدعی شد که این رژیم اطلاعات جدیدی درباره فعالیتهای هستهای ایران در تعدادی از سایت‌ها به کشورهای اروپایی داده است. وی گفت رژیم صهیونیستی کمپینی سیاسی برای توقف توافق هستهای و مقابله با رفع تحریم‌های ایران در پیش گرفته است. لاپید مدعی شد: دلایلی داریم که نشان می‌دهد تلاشهای ما موفق بوده است.
وی پیش از این با اشاره به گفت‌وگوی اخیر خود با رئیس‌‌جمهور آمریکا گفت: همان‌طور که با رئیس‌‌جمهور بایدن توافق کردیم، آزادی عمل کاملی برای ممانعت از احتمال بدل شدن ایران به یک تهدید هستهای، خواهیم داشت. نخستوزیر رژیم صهیونیستی گفت: هنوز زود است که بگوییم آیا در متوقف کردن توافق هستهای موفق بوده‌‌ایم یا نه اما اسرائیل برای هر تهدید یا سناریویی آماده است. لاپید همچنین از تروئیکای اروپا به دلیل صدور بیانیه‌‌ای در رابطه با مذاکرات احیای برجام و اتخاذ موضعی قوی در این زمینه قدردانی کرد.
افزایش تلاشهای لاپید ارتباط مستقیمی با انتخابات پارلمانی اسرائیل در ماه اکتبر دارد. انتخابات زودهنگام پارلمانی اسرائیل ۲۵ اکتبر - ۳ آبان برگزار می‌شود که پنجمین انتخابات رژیم صهیونیستی در چهار سال‌‌گذشته به حساب می‌‌آید. برگزاری دوباره انتخابات در پی شکست تلاش نفتالی بنت و یاییر لاپید برای تثبیت کابینه ائتلافی انجام می‌شود. اگر دولت ائتلافی نتواند حداکثر کرسی‌‌ها در پارلمان را به دست آورد احتمالا جای خود را باید دوباره به حزب لیکود و بنیامین نتانیاهو دهد و در این میان نتانیاهو از برگزاری دوباره انتخابات خشنودترین فرد خواهد بود.
یکی از اهداف مهم دولت ائتلافی و دولت بایدن، بیش از همه جلوگیری از به قدرت رسیدن نتانیاهو بوده است. بنابراین به نتیجه نرسیدن مذاکرات تا این موعد زمانی می‌تواند بهترین هدیه برای لاپید در جلب آرای مردد و متمایل به نتانیاهو در سبد خود باشد.
پیش‌تر روزنامه تایمزآو اسرائیل در تحلیلی از این فرآیند نوشت: مقام‌‌های آمریکایی به یاییر لاپید، نخستوزیر اسرائیل اطلاع داده‌‌اند توافق احیای برجام از روی میز برداشته شده و در آینده نزدیک امضا نخواهد شد. این نتیجه جدید در مذاکرات که پیامدهای بین‌المللی عمده‌‌ای خواهد داشت، احتمالا توسط لاپید در مبارزات انتخاباتی آتی، به‌‌ویژه علیه بنیامین نتانیاهو، رهبر مخالفان که بارها به نخستوزیر در این مورد حمله کرده، به عنوان دستاورد دیپلماتیک جلوه داده خواهد شد. از این زاویه برخی تحلیلگران بر این نظرند، بیش از آنکه اختلافات فنی مانع پاسخ مثبت آمریکا به متن پیش‌‌نویس توافق باشد، اختلافات داخلی برای اجماع بر سر توافق، رقابت‌‌های انتخاباتی و نیز مخالفت اسرائیل و لابی صهیونیستی مانع کار است.
