ایران و ترکیه رقابت برای هژمون شدن را آغاز کردند
آینده غیرقابل پیش‌بینی روابط تهران و آنکارا
بازیگری متفاوت آنکارا در منطقه شامات به‌ویژه سوریه یا منطقه قفقاز و بحران قره‌‌‌باغ، تنش‌‌‌زدایی با رقبای منطقهای ایران به‌ویژه اسرائیل و عربستان سعودی و تشکیل شورای ترک از جمله اقداماتی است که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در چند سال اخیر در راستای رقابت با ایران در دستورکار داشته است. افزون بر آن، از آنجا که دولت ترکیه بر مبنای تئوری نوعثمانی گری‌درصدد افزایش نفوذ در خاورمیانه است، نفوذ در لبنان نیز جزو برنامه گسست‌‌‌ناپذیر سیاست هژمونی گرای آنکارا به شمار می‌رود. لبنان از جمله کشورهایی است که به واسطه حضور حزب‌‌‌الله در آنجا جزو حوزه‌‌‌های نفوذ ایران به شمار می‌رود و در این کشور نیز ایران و ترکیه دچار تعارض می‌‌‌شوند.
تکیه‌گاه‌های ترکیه و ایران
اما در این میان پرسشی مطرح می‌شود و آن تکیه‌گاه‌ها و منابع دو بازیگر برای هژمون شدن است. به همین دلیل باید در ابتدا به مولفه‌های قدرت آنکارا و تهران توجه کرد و در فهرست این مولفه‌ها جایگاه ژئوپلیتیک در صدر قرار می‌گیرد. بر این اساس نگاهی به موقعیت جغرافیایی ایران و ترکیه برای درک بهتر نقاط تعارض دو کشور و آینده تنش‌‌‌ها حائز اهمیت است. به لحاظ ژئوپلیتیک، ترکیه از جایگاه بسیار مهمی برخوردار است و محل اتصال تمدن‌‌‌های مختلف و همچنین خاورمیانه به اروپا محسوب می‌شود. این بازیگر از چند طرف به آب‌‌‌های مهم بین‌المللی اشراف دارد، مسیر ترانزیتی بسیار مناسبی را از آن خود کرده، علاوه بر داشتن منابع نفتی و گازی، در نزدیکی منابع عظیم نفت و گاز در منطقه قرار دارد، در حوزه تسلیحات نامتقارن یعنی پهپاد در چند سال گذشته پیشرفت چشمگیری داشته است، ارتش ترکیه در ناتو به لحاظ کمی یکی از بزرگ‌ترین ارتش‌‌‌هاست؛ از نظر اقتصادی نیز اقتصاد متنوع مبتنی بر صادرات کالاهای صنعتی و توریسم باعث شده تا این کشور بتواند رشد اقتصادی خوبی را در دو دهه گذشته تجربه کند. اینها از جمله عواملی است که ترکیه با تکیه بر آنها به دنبال تبدیل شدن به قدرت هژمون منطقهای است. در مقابل ایران نیز از موقعیتی برخوردار است که می‌تواند به قدرت برتر یا هژمون منطقهای تبدیل شود؛ ایران نیز موقعیت ژئوپلیتیک ممتازی دارد؛ امری که برای هژمون شدن یکی از فاکتورهای اصلی به شمار می‌رود؛ همچنین ایران، کشوری است که منابع انرژی متنوعی از جمله نفت و گاز در آن وجود دارد؛ هرچند به دلیل تحریم‌ها شاید ایران در سال‌های اخیر نتوانسته است به خوبی از این منابع بهره ببرد به‌ویژه در حوزه صادرات گاز به دلیل نبود زیرساخت‌‌‌های لازم، ایران نتوانسته به یک کشور مطرح صادرکننده گاز تبدیل شود. درواقع ایران با وجود دارا بودن دومین رتبه ذخایر گاز در جهان تاکنون نتوانسته در بازار بین‌المللی گاز نقش ایفا کند. بنابراین اقتصاد ایران متکی بر نفت است و به همین دلیل نقش مهمی در بازارهای انرژی و ترانزیت انرژی از تنگه هرمز دارد. از دیگر منابع قدرت ایران می‌توان به برنامه موشکی، نفوذ در کشورهایی با اکثریت شیعه و ایجاد شبکه بازدارندگی منطقهای اشاره کرد. البته این موارد شروط لازم برای تبدیل شدن به هژمون منطقهای است اما شروط کافی نیست و برای تحقق این امر، یکی از طرفین باید قدرت فائقه طرف دیگر را بپذیرد. حال با توجه به موارد اختلافی تهران و آنکارا و تلاش این دو کشور برای تبدیل شدن به قدرت منطقهای این پرسش مطرح می‌شود که در چه حوزه‌‌‌هایی ممکن است این رقابت‌‌‌ها تبدیل به چالش شود؟ ایران و ترکیه برای کاهش تنش باید چه الزاماتی را در سیاست خارجی خود مورد توجه قرار دهند و در نهایت این رقابت یا تنش چه تاثیری بر روابط دو کشور و محیط منطقهای خواهد داشت؟
نه جنگ نه روابط ایده آل
در طول بیش از یک دهه جنگ داخلی سوریه، که در آن تهران از حکومت بشار اسد و آنکارا از نیروهای مخالف اسد حمایت می‌کردند، دو کشور کوشیدند مستقیما با یکدیگر وارد درگیری نشوند هر چند بعضا به صورت نیابتی درگیری‌‌‌هایی بین آنها رخ می‌‌‌داد. اکنون با درگیر شدن روسیه در جبهه اوکراین و خروجش از سوریه و تحرکات اخیر ترکیه در شمال سوریه با هدف تصرف مناطقی چون منبیج، حسکه و تل رفعت احتمال تنش دو کشور تشدید شده است.
برخی کارشناسان معتقد هستند که ترکیه برای رسیدن به منافع خود، هیچ خط قرمزی نمی‌‌‌شناسد. اما میرقاسم بنی‌‌‌هاشمی، عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت احتمال تنش سخت بین ایران و ترکیه تقریبا بعید است. بنی‌‌‌هاشمی با اشاره به اینکه رقابت ترکیه و ایران امری است که به دو، سه سده گذشته بازمی‌گردد، توضیح داد: «از دوره عثمانی و صفوی تا پهلوی و سپس جمهوری اسلامی، ایران و ترکیه با یکدیگر رقابت داشتند. اما در دو، سه دهه گذشته به لحاظ منافع ژئوپلیتیک و حتی ادراکات هویتی و فرهنگی تفاوت‌‌‌ها و تعارضاتی بین دو کشور ظهور و بروز یافته است»
وی افزود: «ترکیه سعی کرده به نوعی آسیب‌‌‌هایی به منافع ایران در اقصی نقاط پیرامونی به‌خصوص در اوراسیا وارد کند. با این وجود هر دو کشور تلاش کرده‌‌‌اند که اختلافات و تعارضات‌‌‌شان را در همه حوزه‌‌‌های یاد شده در تمام دوره‌‌‌های تاریخی مدیریت کنند.» کارشناس مسائل ترکیه تاکید کرد: «از همین رو در دو سده گذشته جنگی بین دو کشور درنگرفته است. حتی برخی تغییرات استراتژیک و ژئواستراتژیک در قفقاز یا حتی در سوریه باعث نشد که دو کشور وارد جنگ و درگیری شوند.» وی افزود: «بنابراین به نظر می‌رسد در آینده نزدیک و دور نیز این دو کشور بنا به تجاربی که از جنگ‌‌‌های ویرانگر در اروپا و خاورمیانه دارند، وارد جنگ و درگیری نخواهند شد. البته در سیاست هیچ چیز را نمی‌توان با قاطعیت گفت اما تجارب گذشته و ادراکات فعلی رهبران دو کشور عدم‌ورود به درگیری‌‌‌های پرهزینه را ایجاب می‌کند.»
به گفته این کارشناس، وابستگی‌‌‌های متقابل ایران و ترکیه در چند دهه گذشته که با وجود اختلافات زیاد، سطح همکاری‌‌‌ها را به سطح همکاری استراتژیک رساندند، مولفه‌‌‌ای است که ما را به سمت این نتیجه‌‌‌گیری سوق می‌دهد که در آینده این وابستگی‌ها روابط دو کشور را در سطح منطقی نگه می‌دارد؛ یعنی شاید روابط تهران-آنکارا مطلوب و ایده‌‌‌آل نباشد اما به سمت درگیری هم نخواهد رفت. وی در نهایت با اشاره به برخی اختلافات بین دو کشور در برخی حوزه‌‌‌های پیرامونی گفت: «اتفاقات اخیر، ریزرخدادهایی است که اغلب بین کشورها پیش می‌‌‌آید و با رایزنی‌‌‌های پشت‌‌‌پرده یا گفت‌وگوهای سطح عالی مقامات دو کشور قابل حل خواهد بود.»
شیطنت‌‌‌های آنکارا
علی قائم‌مقامی، کارشناس ارشد مسائل ترکیه در رابطه با اقدامات تنش‌‌‌زای آنکارا گفت: «عادی‌‌‌سازی روابط ترکیه با اسرائیل، همکاری میت (سازمان اطلاعاتی ترکیه) و موساد در منطقه علیه ایران، مثلث همکاری ترکیه، اسرائیل و جمهوری آذربایجان در قفقاز جنوبی و همکاری تل‌‌‌آویو و آنکارا در سوریه علیه بشار اسد و متحدان منطقهای آن از جمله مواردی است که ممکن است در آینده به تنش‌‌‌ها بین تهران و آنکارا دامن بزند.»
این کارشناس می‌‌‌گوید با هدف کاهش تنش بین تهران و آنکارا، ترکیه باید همکاری‌‌‌های امنیتی، نظامی، اطلاعاتی و تجاری‌‌‌اش را با ایران گسترش دهد، از سیاست حفظ تمامیت ارضی عراق و سوریه حمایت کند؛ مساله‌ای که مورد حمایت ایران نیز هست و همکاری‌‌‌هایش با اسرائیل را در حوزه‌‌‌هایی که با ایران دچار تعارض می‌شود، متوقف کند.
لزوم احیای برجام
به گفته قائم‌مقامی، ایران نیز با هدف آنکه بتواند روابطش با اغلب کشورهای جهان و منطقه از جمله ترکیه را بهبود بخشد باید برجام را احیا کند؛ کارشناس مسائل ترکیه با اشاره به اینکه مقامات ترکیه از یکسو می‌‌‌گویند اگر برجام امضا شود حجم تجارت ایران و ترکیه افزایش پیدا می‌کند و از سوی دیگر مدعی هستند احیای برجام منجر به قدرت گرفتن بیشتر ایران در سوریه و عراق و کمرنگ شدن نقش ترکیه می‌شود توضیح داد: «بنابراین ترکیه سیاست دوگانه‌‌‌ای در قبال مساله برجام دارد و وزارت خارجه ایران باید این مسائل را با ترکیه در میان بگذارد و در مورد آنها توضیح بخواهد.»
