۹ مانع احیای برجام
پنج‌سال پیش شش قدرت جهانی بعد از سال‌ها مذاکره، توافق هسته‌ای با ایران را امضا و به تصویب شورای امنیت سازمان ملل رساندند و طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران هم برجام را به‌طور کامل اجرا کرد. تا اینکه در ماه می ۲۰۱۸، ترامپ از برجام خارج شد و به تبع آن ایران هم بخشی از تعهدات برجامی خود را کاهش داد. اخیرا هم ایران غنی‌سازی خود را به سطح ۲۰درصد افزایش داد.
هرچند احیای برجام هنوز ممکن است اما آسان نخواهد بود زیرا طرفین باید ۹ مانع زیر را بردارند.
۱- «ترتیبات بازگشت متقابل»: ایران توقع دارد چون آمریکا برجام را ترک کرده، بنابراین ابتدا باید واشنگتن به برجام برگردد تا بعد تهران هم به اجرای کامل برگردد. هرچند این توقع ایران مشروع است اما واشنگتن ممکن است عکس این پروسه را بخواهد. دراین صورت کشورهای گروه ۱+۵ و ایران می‌توانند روی طرح «بازگشت متقابل» همراه با «اقدامات متناسب و زمان‌بندی» توافق کنند.
۲- «نحوه اجرا»: در زمان ریاست‌جمهوری اوباما، تحریم‌های اولیه آمریکا مربوط به دوران قبل از بحران هسته‌ای، مانع انجام تجارت نرمال با ایران بود. لذا در دوران اوباما برجام به‌طور ناقص اجرا شد باوجودی که آمریکا قصد اجرای برجام را داشت. طبق بند ۲۹ برجام، کشورهای ۱+۵ متعهد شده‌اند از هر سیاستی که مانع تجارت نرمال با ایران باشد، بپرهیزند. بنابراین اجرای کامل برجام مستلزم رفع این نوع تحریم‌هاست درغیر این صورت اجرای آن توسط کشورهای ۱+۵ به‌طور ناقص خواهد بود.
۳- «تحریم‌های دوران ترامپ»: ترامپ اقیانوسی از تحریم‌های جدید تحت پوشش تروریسم و حقوق‌بشر علیه ایران اجرا کرده که هدفش عدم امکان بازگشت دولت بعدی به برجام بوده است. اجرای درست و کامل برجام، مستلزم رفع این تحریم‌ها توسط بایدن خواهد بود.
۴- «ضمانت اجرا»: خروج ترامپ از برجام و زیر پا گذاشتن قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، به اعتبار آمریکا ضربه زده است و این باور را در ایران و بسیاری از کشورهای جهان به‌وجود آورده که آمریکا به راحتی تعهدات بین‌المللی‌اش را زیر پا می‌گذارد. بنابراین درصورت بازگشت بایدن به برجام، این سوال برای ایران و سایر اعضای برجام وجود خواهد داشت که چه تضمینی وجود دارد که رئیس‌جمهور بعدی آمریکا مجدد از برجام خارج نشود.
۵- «تامین خسارات»: خروج ترامپ و اتخاذ سیاست فشار حداکثری، صدها میلیارد دلار به اقتصاد ایران خسارت وارد کرد درحالی‌که ایران درحال اجرای کامل و بدون نقص برجام بود. برخی از مقامات ایران از جمله ظریف وزیر خارجه، خواستار جبران خسارت‌های ایران شده‌اند. یافتن مکانیزم تامین خسارت‌هایی که به‌خاطر خروج ترامپ از برجام به ایران وارد شده، یکی دیگر از چالش‌های پیش رو خواهد بود.
۶- «مکانیزم اسنپ‌بک»: این مکانیزم در برجام اجازه می‌دهد درصورت عدم پایبندی ایران به تعهداتش، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل مجددا برگردد. اما این مکانیزمی یک‌طرفه است زیرا اگر قدرت‌های جهانی به تعهداتشان عمل نکردند، هیچ عواقبی برای آنها نخواهد بود. در دوره ترامپ اتفاقی عجیب افتاد. آمریکا هم از برجام خارج شد و به‌عنوان ناقض برجام؛ خواستار اسنپ بک یعنی بازگشت فوری تحریم‌های گذشته علیه ایران شد درحالی که ایران درحال اجرای کامل برجام بود. این حادثه مثل این است که قاتل خواستار مجازات مقتول شود. هرچند شورای امنیت سازمان ملل درخواست آمریکا را رد کرد، منتها این حرکت آمریکا، مشکل «رخنه ساختاری مکانیزم اسنپ‌بک» در برجام را روشن کرد که باید تکلیف آن روشن شود.
۷- «مصوبه جدید مجلس ایران»: در هفته اول دسامبر مجلس ایران طی مصوبه‌ای، دولت را مکلف به آغاز غنی‌سازی ۲۰درصد کرد. این مصوبه دو ماه مهلت داده تا تمام تحریم‌ها علیه ایران برداشته شود در غیر این صورت دولت ایران باید از پروتکل الحاقی خارج و پس از سه ماه، حداقل هزار سانتریفیوژ نسل ۲ را فعال کند. بنابراین بایدن باید سریعا اقدامات لازم را انجام دهد.
۸- «کارشکنی اسرائیل»: درحالی‌که برخی نگران اقدام نظامی آمریکا در اواخر ریاست‌جمهوری او بوده‌اند، شکی نیست که شرکای منطقه‌ای آمریکا همچون اسرائیل و عربستان از تمام ظرفیت خود برای جلوگیری از بازگشت بایدن به برجام استفاده خواهند کرد. نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل خواسته بایدن به برجام برنگردد. البته ناگفته نماند که تندروهای ایران هم اساسا مخالف برجام هستند.
۹- «موضوعات فرابرجامی»: برخی از سیاستمداران در واشنگتن از بایدن می‌خواهند از اهرم تحریم‌های ترامپ به‌عنوان ابزار فشار علیه ایران استفاده کند تا ایران مجبور به پذیرش تعهدات فرابرجامی شود. آنها از موضوعات توان موشکی ایران، گسترش محدودیت‌های برنامه هسته‌ای ایران و بحران‌های منطقه‌ای به‌عنوان تعهدات فرابرجامی ایران نام برده‌اند. اما ایران همه موضوعات فرابرجامی را رد کرده است. سخنگوی وزارت‌خارجه ایران تصریح کرد تهران راجع به توان دفاعی خود مذاکره نخواهد کرد. بایدن باید بدون طرح موضوعات فرابرجامی به برجام برگردد.
به‌رغم این موانع، بایدن باید به برجام برگردد. تنها اجرای کامل و دقیق برجام را توسط همه طرف‌های متعهد می‌تواند برجام به‌عنوان جامع‌ترین سند تاریخ عدم اشاعه بمب هسته‌ای احیا کند، تنش بین آمریکا و ایران را کاهش دهد و راه را برای اعتماد‌سازی‌های بیشتر باز کند. برای طی این مسیر سه اقدام لازم خواهد بود:
۱- بایدن دستورالعمل پیوستن به برجام را صادر کند، ۲- گروه کاری مشترک ایران وکشورهای ۱+۵ هرچه سریع‌تر برای تحقق اجرای کامل برجام شروع به کار کند و ۳- دبیر کل این سازمان مجمع گفت‌وگوی هشت کشور حاشیه خلیج‌فارس را برای تشکیل ساختار جدید همکاری و امنیت در خلیج‌فارس تشکیل دهد.
