ژئوپلیتیک خط لوله ترانس خزر و منافع و امنیت ایران

مقدمه

خط لوله ترانس‌خزر منابع گازی ترکمنستان و قزاقستان را از طریق بستر دریای خزر به خاک جمهوری آذربایجان جهت صادرات به اتحادیه اروپا منتقل می‌کند. این خط لوله از طریق گرجستان به ترکیه و به خط لوله ترانس آناتولی می‌پیوندد و از ترکیه در نهایت به اروپا صادر می‌شود. مهم‌ترین مشخصه این خط لوله دور زدن ایران و روسیه است. منطقه خزر کلا نزدیک به ۳۰۰ تریلیون فوت مکعب منابع گاز طبیعی دارد. پیشنهاد ساخت خط لوله ترانس خزر در اواخر دهه ۱۹۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ مطرح شد. ولی به‌دلیل مشخص نبودن وضعیت حقوقی دریای خزر و مخالفت ایران و روسیه در حد طرح باقی‌مانده است.

مطابق آمار ارائه شده در جدول زیر، اتحادیه اروپا به‌دلیل واردات انرژی خود به شدت به روسیه وابسته است. این اتحادیه نزدیک به ۴۰ درصد از گاز مصرفی خود را از روسیه وارد می‌کند. دور زدن روسیه برای صادرات گاز ترکمنستان به غرب کار آسانی نیست. با این وجود، تنها راه ممکن احداث خط لوله انتقال گاز بین ترکمنستان و آذربایجان در بستردریای خزر است.

فاکتورهای ژئوپلیتیک موثر بر خط لوله ترانس خزر

ترکمنستان جایگاه مهمی را در ذخایر گاز طبیعی در جهان دارد. از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، ترکمنستان سعی در ساخت خطوط لوله‌ مختلف برای صادرات گاز خود در داخل و خارج از کشور داشته است. روسیه تا سال ۲۰۱۰ بزرگترین واردکننده گاز ترکمنستان بود. واردات گاز از ترکمنستان با نرخ نسبتا پایین، صادرات گاز روسیه به اروپا را با قیمت‌های بسیار سودآور تسهیل کرده است. با این وجود، ممکن است انحصار روسیه در زمینه صادرات انرژی به اروپا از طریق خط لوله انتقال گاز ترانس-خزر شکسته شود. بنابراین، هم ایران و هم روسیه تقریبا دو دهه است که با این پروژه مخالفت جدی دارند.

روسیه و ایران معتقد هستند که ترانس خزر به محیط زیست دریای خزر صدمه می‌زند. ساخت خط لوله ترانس خزر توسط آمریکا و اتحادیه اروپا پشتیبانی می‌شود که در درجه اول براساس دو هدف مختلف بنا شده است. ۱-ایالات متحده می‌خواهد به انحصار روسیه در صادرات انرژی به اروپا خاتمه دهد، ۲-باعث ایجاد اثرات منفی اقتصادی بر روسیه و به‌دست آوردن برخی اهرم‌های ژئوپلیتیک در برابر روسیه و ایران شود، از طرف دیگر اتحادیه اروپا قصد دارد تا واردات انرژی خود را متنوع کند.

جدی‌ترین حمایت آمریکا از خط لوله ترانس خزر در اواخر ماه مارس ۲۰۱۹ زمانی که دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا پیام تبریک نوروز را به رئیس‌جمهور ترکمنستان ارسال کرد مطرح شد. ترامپ در این پیام بر خوش‌بینی خود نسبت به توانایی‌های ترکمنستان برای استفاده از شرایط جدید و وضعیت جدید حقوقی امضا شده جهت صادرات گاز خود به اروپا تاکید کرد. ترامپ تاکید کرد براساس کنوانسیون حقوقی دریای خزر که در آگوست ۲۰۱۸ امضا شد، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان حق احداث خط لوله در مجاور ساحل خود را بدون حق وتو برای هر کشور ساحلی دیگر دارند.

استناد آمریکا بر رژیم حقوقی خزر

در تشریح پیام نوروزی ترامپ به رئیس‌جمهور ترکمنستان، اتاق‌های فکر آمریکایی بر بند ۳ ماده ۱۴ و بند ۱ ماده ۸ کنوانسیون حقوقی دریای خزر استناد کرده‌اند. تاکید می‌شود که به غیر از ایران چهار کشور ساحلی، این کنوانسیون را در مجالس خود تصویب کرده‌اند.

بند ۱ ماده ۸: تعیین حدود بستر و زیربستر دریای خزر به بخش‌ها باید از طریق توافق بین کشورهای با سواحل مجاور و مقابل، با در نظر گرفتن اصول و موازین عموما شناخته شده حقوق بین‌الملل به‌منظور قادر ساختن آن دولت‌ها به اعمال حقوق حاکمه خود در بهره‌برداری از منابع زیربستر و سایر فعالیت‌های اقتصادی مشروع مرتبط با توسعه منابع بستر و زیربستر انجام شود.

بند ۳ ماده ۱۴: مسیرهای بافه‌ها و خطوط لوله زیردریایی براساس توافق با طرفی که بافه یا خط لوله از بخش بستر آن عبور می‌کند، تعیین خواهد شد.

جایگاه ترکمنستان در بازی ژئوپلیتیک جدید در آسیای مرکزی

روسیه خریدار گاز ترکمنستان و صاحب نفوذ سنتی در این کشور است. چین در برهه کنونی بزرگترین خریدار گاز ترکمنستان است و اتحادیه اروپا در استراتژی جدید خود در آسیای مرکزی بر واردات انرژی از این منطقه تاکید کرده است. بنابراین بازی ژئوپلیتیک در آسیای مرکزی بر محور انرژی و در مرحله بعدی ترانزیت به پیش می‌رود. ترکمنستان در این بازی در مرکز ثقل قرار دارد. مساله‌ای که بازی ژئوپلیتیک آسیای مرکزی را جدی‌تر می‌کند، استراتژی چند وجهی ترکمنستان برای تنوع بخشی به بازارهای صادرات گاز خود و خروج از انحصار چین و روسیه است. این رویکرد به غرب انگیزه مضاعف برای ورود جدی به این بازی می‌دهد. بازی چین کمی پیچیده است. منافع اقتصادی چین در عدم موفقیت خط لوله ترانس خزر است. اما برخی شرکت‌های این کشور برای احداث خط لوله ترانس خزر اعلام آمادگی کرده‌اند. این مساله احتمالا نشات گرفته از رویکرد ترکیبی چین به منطقه آسیای مرکزی از دو بُعد ترانزیتی و انرژی است. پاییز ۲۰۱۹ پیتر بوران نماینده ویژه اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی تاکید کرد اتحادیه اروپا مذاکرات با ترکمنستان را برای مشارکت در تامین اعتبار پروژه خط لوله ترانس خزر از سر گرفته است. همچنین نمایندگان یک کنسرسیوم اروپایی-چینی با مقامات ترکمنستان برای ساخت خط لوله ترانس خزر و امور مالی مرتبط با آن دیدار و مذاکره کردند.