به عقیده بسیاری از کارشناسان مادامی که این تعادل در هزینه‌ها و منابع دولت به وجود نیاید، موتور تورم نیز روشن باقی خواهد ماند. البته این کسری، تراز عملیاتی لزوما به معنی کسری بودجه نیست، زیرا درآمدهای نفتی و انتشار اوراق مالی، باعث تراز شدن بودجه می‌شود، اما به هر میزان درآمدهای نفتی کاهش پیدا کند، دولت نیاز دارد که اوراق مالی بیشتری منتشر کند و در حقیقت، بخشی از کسری بودجه را به آینده منتقل خواهد کرد.  بانک مرکزی آمارهای عملکرد بودجه در ۵ ماه نخست سال‌جاری را منتشر کرد. بودجه براساس سه تراز عملیاتی، سرمایه‌ای و مالی بسته می‌شود. در تراز عملیاتی تفاوت بین درآمدها را در نظر می‌گیرند. این درآمدها فقط از مالیات‌ها و سایر درآمدهایی نظیر انحصار و مالکیت‌های دولت، خدمات فروش کالا و... تامین می‌شود؛ به‌گونه‌ای‌که ۹۵ درصد این درآمد‌ها را مالیات و ۵ درصد آن را سایر درآمدها تشکیل می‌دهد. در مقابل درآمدها، اعتبارات هزینه‌ای یا جاری را داریم. به تفاوت درآمدها و اعتبارات هزینه‌ای، تراز عملیاتی می‌گوییم که مفهوم خیلی مهمی دارد. تفاوتی که به دست می‌آید نشان می‌دهد که چه مقدار فاصله داریم که درآمدهایمان را بالا ببریم تا بتوانیم حداقل هزینه‌های جاری‌ را تامین کنیم. بنابراین تراز عملیاتی تفاوت میان درآمدهای حاصل از مالیات و هزینه‌های جاری را که عمدتا شامل حقوق دستمزد است، مشخص می‌کند این تراز معمولا در اقتصاد ایران منفی است.

تحقق ۷۱ درصدی درآمد مالیاتی

بررسی‌ها نشان می‌دهد که درآمدها در ۵ ماه نخست سال‌جاری ۵/ ۵۲ هزار میلیارد تومان بوده که ۹/ ۴۲ هزار میلیارد تومان از این درآمدها درآمدهای مالیاتی بوده است. در حقیقت ۸۲ درصد از کل درآمدها از مالیات حاصل شده است. براساس برآوردهای بودجه، میزان مصوب ۵ ماهه برای درآمدهای مالیاتی ۳/ ۶۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده است که این موضوع نشان می‌دهد در ۵ ماه نخست سال‌جاری ۷۱ درصد از درآمد مورد انتظار محقق شده است. میزان رشد درآمدهای مالیاتی نسبت به دوره مشابه سال قبل ۸/ ۱۶ درصد بوده است. در لایحه بودجه ۱۳۹۷، پیش‌بینی شده است که حدود ۳۵ درصد منابع عمومی دولت از محل درآمدهای مالیاتی تامین شود که بالغ‌بر ۱۲۹ هزار میلیارد تومان است. مالیات در یک تقسیم‌بندی کلی به دو دسته مالیات‌های مستقیم و مالیات‌های غیر‌مستقیم تقسیم می‌شود. براساس لایحه بودجه ۹۷، مقرر شده است که حدود ۴۶ درصد مالیات‌ها (حدود ۵۹ هزار میلیارد تومان) از طریق مالیات‌های مستقیم و ۵۴ درصد مابقی آن (حدود ۷۰ هزار میلیارد تومان) از محل مالیات‌های غیرمستقیم جمع‌آوری شود. در ۵ ماه نخست سال‌جاری، مالیات‌های مستقیم ۲/ ۴۴ درصد از کل درآمد مالیاتی را تشکیل می‌دهد و سهم مالیات‌های غیرمستقیم نیز ۸/ ۵۵ درصد بوده است.

کسری عملیاتی، دو برابر پیش‌بینی

سمت دیگر تراز عملیاتی پرداخت‌های هزینه‌ای است که معمولا درصد تحقق بالایی دارد، به بیان دیگر، اگرچه ممکن است در یک دوره‌ای درآمدها به میزان قابل‌انتظار محقق نشود، اما همیشه هزینه‌های دولت متناسب با پیش‌بینی‌ها جلو می‌رود و عموما این رفتار باعث ایجاد کسری دولت می‌شود. پرداخت‌های هزینه‌ای در ۷ ماه نخست سال‌جاری به میزان ۱۱۲ هزار میلیارد تومان بوده است. این رقم نسبت به مدت مشابه سال قبل به میزان ۲۵ درصد افزایش یافته که رشد قابل‌توجهی محسوب می‌شود. البته در بودجه پیش‌بینی شده بود که میزان هزینه‌های جاری در ۵ ماه نخست سال‌جاری ۸/ ۱۲۴ هزار میلیارد تومان بوده است که نشان می‌دهد درصد تحقق هزینه‌های جاری در این زمان ۱/ ۹۶ درصد بوده است. در نتیجه کسری عملیاتی در ۵ ماه نخست سال‌جاری به میزان ۶/ ۶۵ هزار میلیارد تومان بوده که رقم قابل‌توجهی محسوب می‌شود. این کسری در ۵ ماه نخست سال قبل ۹/ ۴۶ هزار میلیارد تومان بوده که نشان می‌دهد رشد کسری تراز عملیاتی ۶/ ۴۰ درصد بوده است. نکته قابل‌توجه این است که در قانون بودجه سال ۱۳۹۷ پیش‌بینی شده بود در ۵ ماه نخست سال‌جاری میزان کسری بودجه به ۳۳ هزار میلیارد تومان برسد که البته آمار عملکرد نشان می‌دهد، کسری تراز عملیاتی دو برابر پیش‌بینی‌های بودجه سال‌جاری بوده است. بسیاری از کارشناسان وجود شکاف قابل‌توجه در تراز عملیاتی را یکی از ریشه‌های اصلی تورم و سایر معضلات در اقتصاد معرفی می‌کنند و معتقدند که عدم تعادل در منابع و مصارف بودجه باعث فشار بر منابع بانکی و رشد پایه پولی بوده است.

رشد سه برابری تراز عملیاتی

مطابق بررسی‌ها کسری تراز عملیاتی در ۵ ماه نخست سال ۱۳۹۲ به میزان ۲۰ هزار میلیارد تومان بوده است که این رقم تا سال ۱۳۹۷ به بیش از سه برابر یعنی رقم ۶۶ هزار میلیارد تومان رسیده است. البته بخشی از این رشد به‌دلیل افزایش شاخص بهای مصرف‌کننده یا نرخ تورم بوده است. به همین منظور می‌توان اثر تورم را از تراز عملیاتی خارج کرد، این آمار نشان می‌دهد که حتی در قیمت‌های واقعی نیز کسری عملیاتی روند افزایشی را ثبت کرده و از ۲۸ هزار میلیارد تومان در سال ۹۲ به ۵۰ هزار میلیارد تومان در سال ۹۷ رسیده است.  در نتیجه کسری بودجه عملیاتی طی سال‌های اخیر روند صعودی داشته است. شاید این نقد وجود داشته باشد که این قیمت‌ها به شکل اسمی بوده و با توجه به رشد تورم این افزایش شکاف طبیعی به نظر می‌رسد. اما بررسی‌های دقیق تر حاکی از آن است که پس از واقعی کردن تراز عملیاتی با استفاده از شاخص بهای مصرف‌کننده براساس سال پایه ۱۳۹۵ مشاهده می‌شود که روند کسری بودجه در ۵ ماه نخست سال ۹۲ از رقم ۲۸ هزار میلیارد تومان به ۵۰ هزار میلیارد تومان در ۵ ماه نخست سال ۹۷ رسیده است. به بیان دیگر، بدون در نظر گرفتن روند تورمی نیز، مشاهده می‌شود شکاف  از عملیاتی روند صعودی داشته است. این روند در حالی است که پیش‌بینی شده بود در برنامه پنجم توسعه شکاف تراز عملیاتی به حداقل ممکن یعنی رقم صفر برسد، اما به نظر نمی‌رسد که در انتهای برنامه ششم نیز این هدف‌گذاری محقق شود. بررسی این آمارها نشان می‌دهد که طی سال‌های اخیر، دولت نتوانسته از میزان هزینه‌های خود به شکل قابل‌توجهی بکاهد و از سوی دیگر، میزان حصول درآمدهای مالیاتی نیز متناسب با پیش‌بینی‌ها پیش نرفته است. در کنار این موضوع، کاهش درآمدهای نفتی در بودجه چه به‌دلیل اعمال تحریم‌ها و چه به‌دلیل کاهش بهای قیمت نفت در بازارهای جهانی، عملا باعث شده که این کسری تراز عملیاتی، فشار خود را بر منابع بانکی منتقل کند. کارشناسان معتقدند که دولت باید با توجه به محدودیت‌های اعمال شده برای فروش نفت، بخش قابل‌توجهی از هزینه‌های خود را کاهش دهد و کسری تراز عملیاتی را به حداقل برسد، رویه‌ای که در حال حاضر با توجه به مشکلات عدیده دولت، تغییری نکرده است.


06-01