دو برداشت از بازگشت سفیر دوحه به تهران

کامران کرمی: نزدیک به دو سال پس از فراخواندن سفیر قطر در تهران به‌دلیل تعرض به سفارت و کنسولگری عربستان در ایران، دفتر اطلاع‌رسانی وزارت خارجه قطر در بیانیه‌ای اعلام کرد: «دوحه اعلام می‌کند سفیرش در تهران برای از سر گرفتن وظایف دیپلماتیکش به این کشور بازمی‌گردد.» در همین ارتباط، برخی منابع گزارش دادند که وزیر خارجه قطر در تماس تلفنی با محمد جواد ظریف، بازگشت سفیر این کشور به تهران را با هدف تحکیم روابط دوجانبه اطلاع داده است.

ناظران این اقدام دوحه را متاثر از فروکش کردن بحران عربی و زمزمه‌های تنش‌زدایی بین تهران و ریاض می‌دانند که برخی از نشانه‌های آن در یک ماه اخیر درحال بروز است. در مقابل اما گروهی دیگر از تحلیلگران و کارشناسان معتقدند که این اقدام قطر نه تنها اقدامی معنادار در جهت تنش زدایی نیست، بلکه به‌نظر می‌رسد که تنش‌ها بین قطر و عربستان سعودی همچنان ادامه‌دار است و مقامات قطری به این نتیجه رسیده‌اند که در اوج این تنش‌ها به سمت برقراری روابط کامل با ایران و استفاده از ظرفیت‌های آن حرکت کنند. قطر دی‌ماه ۱۳۹۴ در اعتراض به آنچه «تعرض به سفارت عربستان در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد» خواند، سفیر خود را متاثر از اقدام ریاض در قطع روابط دیپلماتیک با ایران، از تهران فراخواند.

واکنش ایران، امارات و آمریکا

در واکنش به اقدام قطر، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران گفت که تهران از هر گام سازنده و مثبت همسایگان برای بهبود و ارتقای روابط فی‌مابین همواره استقبال کرده و به آن ارج می‌نهد. بهرام قاسمی ضمن تایید گفت‌وگوی تلفنی وزرای خارجه ایران و قطر که پنج‌شنبه شب صورت گرفت، از تمایل طرف قطری برای بازگرداندن سفیر خود به تهران استقبال کرد. پیش‌تر وزیر امور خارجه ایران اعلام داشت که یکی از اولویت‌های اساسی یا «اَبَر‌اولویت‌ها» در سیاست خارجی در دولت جدید، ارتقای همکاری‌ها و اولویت دادن به توسعه مناسبات همه‌جانبه با کشور‌های همسایه خواهد بود. امارات و آمریکا نیز به تصمیم دولت قطر برای از سرگیری روابط دیپلماتیک با ایران واکنش نشان دادند. «انور قرقاش» وزیر مشاور در امور خارجه امارات در چند توییت روز پنج‌شنبه نوشت که دوحه با این تصمیم مشکلات دیپلماتیک خود را تشدید کرده است. این مقام اماراتی در یک توییت نوشته است: «دوحه، با اعلام برنامه‌هایش در یمن یا ایران مشکلاتش را تشدید کرده است.» یک مقام وزارت‌خارجه آمریکا نیز در گفت‌وگو با روزنامه وال‌استریت‌ژورنال مدعی شده که قطر به واشنگتن گفته هدفش از این تصمیم نشان دادن نارضایتی از اقدامات عربستان سعودی بوده و قصدی برای افزایش همکاری‌ها با ایران ندارد. هیثر نوئرت، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا هم در کنفرانس خبری روز پنج‌شنبه گفت: «تنش‌ها خیلی ادامه‌دار شده‌اند. ما عمیقا نگران وضع موجود هستیم.»

نشانه‌ای دیگر از تنش‌زدایی

برخی از تحلیلگران و ناظران این اقدام قطر را در فضای به‌وجودآمده از احتمال تنش‌زدایی بین ایران و شورای همکاری خلیج‌فارس به‌خصوص عربستان سعودی می‌دانند. استدلال این گروه به این موضوع بر‌می‌گردد که اقدام دوحه را باید در فرآیند تلطیف روابط و فروکش کردن بحران هم میان ایران و عربستان و هم میان قطر و عربستان درک کرد. در چنین شرایطی مقامات دوحه به این نتیجه رسیده‌اند که شرایط کنونی، زمینه مساعدی برای گشایش روابط است و نباید آن را صرفا به موضوع ارتقای روابط دوجانبه بین قطر و ایران محدود کرد. نمونه اخیر این نشانه را باید در برکناری احتمالی عادل‌الجبیر وزیر خارجه سعودی به بهانه ایران‌ستیزی بیش از حد او دید. در همین خصوص، اندیشکده آمریکایی استراتفور نوشته «محمد بن سلمان»، ولیعهد و وزیر دفاع عربستان در تلاش است «عادل الجبیر» را اخراج و برادرش «خالد بن سلمان» را جانشین وی کند. استراتفور این گزارش را در مطلبی درباره نمودهای آشتی‌جویانه اخیر مقام‌های کشورهای ایران و عربستان منتشر کرده است. دومین استدلال این گروه در فهم تصمیم دولت جدید قطر، به زمان‌سنجی اقدام قطر برمی‌گردد. استدلال این گروه این است که دلیل بازگرداندن سفیر قطر به تهران، فروکش کردن بحران میان قطر و دولت‌های عربی است و اگر نگرانی‌ها از تشدید بحران، قطر را به سمت عادی‌سازی روابط با ایران برده است، طبیعی‌تر آن بود که قطر همان اوایل بحران که خطر جنگ بیشتر بود، از عادی‌سازی روابط با تهران به‌عنوان یک ضربه‌گیر استفاده کند. سومین استدلالی که این گروه مطرح می‌کنند به احتمال بازگشایی سفارتخانه‌های ایران و عربستان همزمان با صدور ویزا برای هیات‌های دیپلماتیک دو کشور برمی‌گردد. بازگشت کاردارهای دو کشور به‌خصوص پس از برپایی مراسم حج و نیاز به صدور خدمات، از دلایل تاکید این گروه بر موضوع تنش‌زدایی است.

تداوم تنش

در مقابل‌تاکید گروهی از تحلیلگران بر موضوع تنش‌زدایی به‌عنوان محور تصمیم جدید دولت قطر در بازگرداندن سفیر خود به تهران، گروهی دیگر از کارشناسان با رد این سناریو و استدلال‌های آن و طرح سناریوهای واقع‌بینانه‌تر، معتقدند این تصمیم قطر نه تنها به موضوع تنش‌زدایی برنمی‌گردد، بلکه اتفاقا ناظر بر تداوم تنش‌ها میان قطر و دولت‌های عربی و نگرانی‌ها از تشدید آن است. استدلال اول این گروه این است که تنش‌ها همچنان میان قطر و دولت‌های عربی به رهبری عربستان سعودی ادامه دارد و نشانه‌ای از بهبود آن حاصل نشده است و طرفین همچنان بر مواضع پیشین خود تاکید می‌کنند. در این چارچوب که نشانه‌ای از بهبود روابط دیده نمی‌شود و چشم‌انداز آن نیز مبهم است، تصمیم قطر موضوعی کاملا دوجانبه و مبتنی بر نگرانی از احتمال تنش و بالاگرفتن لفاظی‌ها است و قصد دارد تا با برقراری روابط کامل با ایران از ظرفیت‌های تهران در مواقع بحرانی استفاده کند. به‌خصوص که در سه ماه اخیر که از بحران عربی می‌گذرد، ایران به‌عنوان مجرای تنفسی برای قطر عمل کرده است. استدلال دوم به این موضوع بر می‌گردد که درحالی قطر اعلام کرده است که سفیر این کشور در ایران به محل ماموریتش باز خواهدگشت که اخیرا عربستان و سه کشور عربی از قطر خواسته بودند تا روابط خود را با ایران قطع کند. در واقع موضوع ایران و نزدیکی به آن خود یکی از دلایل بحرانی شدن روابط بین دو کشور است و تصمیم قطر مبنی بر بهبود و گشایش روابط، نه تنها به حل این بحران کمکی نخواهد کرد، بلکه آن را بحرانی‌تر خواهد کرد. در همین زمینه یکی از مطبوعات عربی نوشته است که این اقدام قطر به منزله فتح پایتخت دیگری در جهان عرب از سوی ایران است و دوحه کاملا در دامن ایران قرار گرفته است. همچنین توییت انور قرقاش مشاور وزیر خارجه امارت درخصوص تصمیم جدید دولت قطر نشان می‌دهد که نمی‌توان به موضوع تنش‌زدایی به‌عنوان محور تصمیم‌گیری دولت قطر خوش‌بین بود، بلکه نگرانی از بحرانی شدن روابط دوحه با دولت‌های عربی، مقامات قطر را به سمت عادی‌سازی روابط با ایران هدایت کرده است که اگر زمانی هم فضا برای بهبود روابط تهران و ریاض فراهم شد، قطر اولین کشوری باشد که این پرچم تنش‌زدایی را برافراشته است.