آمریکا به‌جای تخریب برجام، در پی همکاری جمعی باشد

سیدحسین موسویان
پژوهشگر دانشگاه پرینستون

برداشت غالب در حلقه‌های سیاسی آمریکا و متحدانش این است که ایران به‌دنبال سلطه بر خاورمیانه است. اسرائیل و سایر کشورهای منطقه مکرر ادعا کرده‌اند که ایران می‌خواهد «امپراتوری پارسی» را احیا کند. با وجودی که مقام‌های ایرانی بارها این ادعا را مضحک خوانده و آن را رد کرده‌اند، واقعیت این است که این موضوع مرکز ثقل اختلافات فعلی آمریکا و متحدانش با ایران است. بر خلاف ادعاهای مذکور، ایرانی‌ها همواره خود را قربانی تجاوزهای قدرت‌های متخاصم خارجی در تاریخ معاصرشان می‌بینند و در تلاشند تا امنیت خود را حفظ کنند. از زمان انقلاب اسلامی سال 1357، سلسله‌ای از رویدادها و عوامل سبب شدند تا تهران به این باور برسد که واشنگتن و متحدانش در منطقه، به دنبال تغییر رژیم و تجزیه کشور هستند.

واقعیت این برداشت با سخنانی از نوع آنچه «رکس تیلرسون» وزیر امور خارجه آمریکا در اوایل هفته جاری ابراز کرد، بهتر درک می‌شود. تیلرسون گفت «قبل از آنکه ایران و آمریکا بتوانند به روابط مثبت و ماندگاری دست یابند، تغییر رژیم در ایران ضروری است.» در مجموع 6 عامل از زمان انقلاب 1357 این استنباط را در میان ایرانیان به وجود آورد که در معرض تهدید قرار دارند.

نخست: چالش‌های دهه 1360، به‌ویژه جنگ ایران و عراق و شورش تجزیه‌طلبان در استان‌های کردستان و خوزستان که جان صدها هزار تن را گرفت و صدها میلیارد دلار خسارت به‌جا گذاشت. آمریکا و متحدانش در حاشیه خلیج‌فارس، نقشی مهم در ایجاد بحران ایفا کردند. آنان به تجزیه‌طلبان کمک رساندند و هرگونه حمایت ممکن را به «صدام حسین» ارائه دادند. از جمله این کمک‌ها می‌توان به موشک‌های بالستیک و سلاح‌های شیمیایی اشاره کرد که برای کشتار استفاده شد. در زمان‌های منتهی به پایان جنگ، ایالات متحده مستقیما سکوهای نفتی ایران را هدف قرار داد و حتی یک هواپیمای مسافربری ایران را سرنگون کرد.

دوم: نظامی‌شدن روزافزون منطقه که ایران از زمان انقلاب تا کنون در سراسر مرزهایش مشاهده می‌کند. نه تنها ایران در حلقه پایگاه‌های نظامی آمریکا قرار دارد، بلکه سیل سلاح‌های آمریکایی نیز مستمرا به منطقه، به‌خصوص خلیج‌فارس سرازیر است. «باراک اوباما» رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا، به سعودی‌ها بیش از 115 میلیارد دلار اسلحه فروخت که رکورد این فروش را نسبت به دولت‌های پیش از خود شکست. درعین حال «دونالد ترامپ» دست اوباما را نیز از پشت بست. امروز ایران با وجود آنکه دو برابر عربستان سعودی جمعیت دارد، یک پنجم این کشور بودجه نظامی صرف می‌کند. حتی امارات متحده عربی با جمعیت بومی یک میلیون و 400 هزار نفری خود، دو برابر ایران بودجه نظامی هزینه می‌کند.

سوم: تحریم‌های بی‌نظیری که ایران از سال 1357 تا حال در معرض آنها قرار دارد. حتی با وجود آنکه ایران به دقت مفاد توافق اتمی تیرماه 1394 را رعایت می‌کند، کنگره آمریکا به‌دنبال وضع دور جدیدی از تحریم‌ها است. چنین تحریم‌هایی مدت‌ها است که ازسوی اسرائیل و عربستان سعودی با هدف زمین‌گیر کردن اقتصاد ایران، تشویق می‌شوند.

چهارم: جنگ‌های پنهان، آمریکا و متحدانش در شکل حملات سایبری، ترور و حمایت از گروه‌های تروریستی همچون سازمان بدنام مجاهدین خلق. اخیرا نیز آمریکا به قصد تقویت این تاکتیک‌ها، یک واحد ویژه ایران در سازمان سیا تحت هدایت فردی با خصوصیات شدیدا تندرو به نام «مایکل دی آندریا» تاسیس کرده است. در واقع، تمامی دولت‌های آمریکا از سال 1357، سیاست «تمام گزینه‌ها روی میز است» را دنبال کرده‌اند.

پنجم: موضع تقابلی عربستان سعودی در قبال جمهوری اسلامی که امروزه گفته می‌شود ریاض را به‌سوی برقراری روابط استراتژیک با اسرائیل سوق داده است. ایران و عربستان سعودی در چارچوب سیاست حسن نیت «اکبر هاشمی‌رفسنجانی» رئیس‌جمهوری فقید ایران، طی مذاکرات نگارنده با «عبدالله بن عبدالعزیز» ولیعهد آن زمان سعودی، به تنش‌زدایی دیپلماتیک رسیدند و از سال 1996 میلادی روابط خوبی را تجربه کردند. حدودا در همان زمان «حسن روحانی» که دبیر شورای‌عالی امنیت ملی بود، با «محمد بن‌نایف» وزیر کشور وقت سعودی، به توافق امنیتی دست یافت. با این حال، در زمان ریاست جمهوری «محمود احمدی‌نژاد» (بین سال‌های 1384 تا 1392) که جو بین‌المللی برای فشار و تحریک جنگ علیه ایران مساعد شده بود، عربستان این توافق را زیر پاگذاشت. «رابرت گیتس» وزیر دفاع سابق آمریکا در سال 2010 گفت که چگونه سعودی‌ها همواره می‌خواهند که «تا آخرین [سرباز] آمریکایی با ایران بجنگند.» جان کری، وزیر امور خارجه پیشین این کشور نیز اظهار کرد که کشورهای منطقه از اوباما خواسته‌اند تا «ایران را بمباران کند.»

ششم: ایران با تهدیدهای جدی در مرزهایش مواجه است. این تهدیدها از جانب گروه‌های تروریستی، کشورهایی با دولت‌های ناتوان مانند عراق، سوریه و افغانستان، یا کشوری با بمب هسته‌ای مانند پاکستان، وجود دارند. آن‌گونه که یک مقام نظامی ایران گفته است، در قریب به 60 درصد از مرزهای ایران «هیچ‌کنترلی از جانب دولت‌های کشور همسایه اعمال نمی‌شود.» این حقایق ایران را واداشته‌ است که حضوری فعال و پیشگیرانه در منطقه داشته باشد تا مرزهایش، حاکمیت ملی و یکپارچگی‌اش را حفظ کند. برای رسیدن به این مهم، اهداف سیاست خارجی ایران بر مقابله با تهدید، ایجاد ثبات منطقه‌ای و بهبود خودکفایی در ایجاد سلاح‌های بازدارنده نظامی، از جمله قابلیت تولید موشک‌های بالستیک، متمرکز شده است.

راه پیش‌رو

ریشه دلایل کج‌‌فهمی‌ها در مورد نیات منطقه‌ای ایران، در فقدان گفت‌وگو میان قدرت‌های منطقه‌ای نهفته است. با توجه به شرایط کنونی، هیچ مجمع مشترکی وجود ندارد که قدرت‌های منطقه‌ای در آن به طرح نگرانی‌ها و گلایه‌های خود با یکدیگر بپردازند. به جای آن، هر کدام از طرفین دعوا با هدف جلب افکار عمومی، روایت خود را از ماجرا ابراز می‌کنند. ثبات منطقه‌ و ریشه‌کنی تروریسم تنها با مفاهمه و همکاری همه‌جانبه قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی ممکن است. در مورد جنگ علیه تروریسم، بر خلاف تصویرسازی از تلاش یک ایران به اصطلاح «شرور» برای سلطه بر منطقه، ایران نقشی کلیدی در زدودن داعش از فلوجه، موصل، حلب و نواحی مهم دیگر در سوریه و عراق، ایفا کرده است. مقام‌های عراقی تاکید کرده‌اند که اگر همکاری ایران نبود، بغداد به‌دست داعش می‌افتاد.

با وجود آنکه سیاست دولت ترامپ در منطقه بر مداخله نظامی استوار است، هیچ بحرانی در منطقه بدون دیپلماسی دقیق و حساب‌شده، راه‌حلی ماندگار ندارد. در این راستا گفتنی است که مذاکرات منتج به توافق هسته‌ای، مدلی مفید برای حل بحران از طریق دیپلماسی چندجانبه ایجاد کرده است که این مدل می‌تواند برای تسهیل توافق و رفع بحران‌های جاری در منطقه مورد بهره‌برداری قرار گیرد. دولت ترامپ باید به سخنان گروهی از ژنرال‌ها و دریاسالاران بازنشسته آمریکایی گوش فرادهد که در نامه سرگشاده اخیرشان تاکید کردند «بدون دیپلماسی، درگیری‌های کوچک می‌توانند به‌راحتی از کنترل خارج شوند.»

در واقع، متیس و تیلرسون وزرای دفاع و خارجه آمریکا، به‌جای تدارک برای مداخلات نظامی، تخریب وجهه ایران یا تخریب توافق هسته‌ای، باید راه تعامل دیپلماتیک را با تمامی طرف‌های درگیر، دنبال کنند و مهم‌تر از آن، به ایجاد یک سیستم برای همکاری‌های جمعی در منطقه، کمک کنند.

منبع: المانیتور