سعیده‌سادات فهری: چندی است تاجیکستان مواضع ضدایرانی‌اش را که از دو سال پیش آغاز شده بود، تشدید کرده است. هفته گذشته اخباری منتشر شد مبنی بر اینکه یک مرکز فرهنگی مربوط به رایزن فرهنگی ایران در شهر خجند که کارش کمک به چاپ کتاب‌ها و مقالاتی است که ریشه‌های فرهنگی، تاریخی و زبانی مشترک مردم دو کشور ایران و تاجیکستان را معرفی می‌کند، بسته شده است؛ خبری که بسیار تاسف برانگیز بود. ازسوی دیگر بستن مرکز بازرگانی ایران در شهر خجند که کار این مرکز هم معرفی امکانات تجارت با ایران و فروش محصولات تاجیکستان در ایران بود، بدون هیچ‌گونه توجیهی سوال برانگیز بود.

در شرایطی که اطلاع‌رسانی‌ در رابطه با این تعطیلی‌ها ازسوی دولت تاجیکستان صورت نگرفته به گفته یکی از کارمندان این موسسه‌ها، مقام‌های تاجیک اواسط ماه ژوئن سال ۲۰۱۷ با ارسال نامه‌ای رسمی مسوولان این دو موسسه را در شهر خجند آگاه کردند که تاجیکستان به این‌گونه مراکز دیگر نیاز ندارد و آنها باید پلمب شوند. در طول یک‌سال اخیر بیشتر سازمان‌های ایرانی از جمله کمیته امداد امام خمینی(ره) و شرکت‌های تجاری ایرانی در دوشنبه پایتخت این کشور نیز تعطیل شدند. به گزارش خبرگزاری صداوسیما، به نظر می‌رسد دولت تاجیکستان سیاست کاهش مناسبات خود را با ایران که از سال ۱۳۹۴ آغاز شده است همچنان با ترغیب دولت عربستان سعودی ادامه می‌دهد. این در حالی است که روابط ایران با تاجیکستان در دوره محمود احمدی‌نژاد خیلی خوب بود و رئیس دولت نهم و دهم هر ساله به این کشور سفر می‌کرد.

کاهش کمک‌های مالی ایران

حسن بهشتی‌پور، کارشناس مسائل قفقاز در پاسخ به روزنامه «دنیای اقتصاد» در واکاوی دلایل اقدام تاجیکستان به سه مساله اشاره می‌کند و از جمله به کاهش روابط دو کشور در زمان دولت حسن روحانی تاکید دارد. به گفته این کارشناس در دوره احمدی‌نژاد به‌صورت مالی به آنها کمک می‌شد و افرادی چون بابک زنجانی برای دور زدن تحریم‌ها به آنجا پول می‌بردند اما امروز دیگر این اقدامات صورت نمی‌گیرد. همچنین به گزارش «انتخاب» زمانی که زنجانی در سال ۲۰۱۳ در ایران بازداشت شد گفته می‌شد به وزارت نفت کشورش، بدهی‌های میلیارد دلاری دارد. او اسنادی را منتشر کرد که نشان می‌داد در بانک تاجیکستان پول زیادی دارد. این در حالی است که تمام دارایی‌های شرکت زنجانی به‌واسطه فعالیت‌های تجاری با تاجیک‌ها به موقع از طرف تاجیکستان مصادره شد و همین مساله مورد انتقاد ایران است.

ادعای حمایت ایران از اپوزیسیون

ازسوی دیگر اخیرا زمزمه‌هایی در مورد حمایت ایران از اپوزیسیون دولت تاجیکستان به‌وجود آمده است. در این رابطه، وزارت خارجه تاجیکستان یادداشت اعتراضی تحویل وزارت خارجه ایران داده است. به گفته بهشتی‌پور دولت تاجیکستان از دو سال قبل به بهانه واهی شرکت آقای کبیری، رهبر نهضت اسلامی تاجیکستان در کنفرانس وحدت اسلامی در تهران که هر سال برگزار می‌شود مناسبات خود را با ایران دچار چالش‌های جدی کرده است. دو سال پیش، دادگاه عالی تاجیکستان حزب نهضت اسلامی این کشور را یک سازمان تروریستی اعلام و تمام فعالیت‌های آن را در این کشور ممنوع کرد. بنابراین عده‌ای در تاجیکستان به بهانه‌های واهی، مسائل دینی، مذهبی و حمایت ایران از اپوزیسیون تاجیکستان را که به ناحق یک گروه‌ تروریستی نامیده شده است، دلیل مواضع غیردوستانه تاجیک‌ها عنوان می‌کنند.

تحرکات عربستان

شاید مهم‌ترین فاکتوری که در ایجاد تنش میان ایران و تاجیکستان نقش‌آفرین است، عربستان سعودی است. ریاض چندی است که روابطش را با تاجیکستان بهبود بخشیده و حتی به لحاظ مالی نیز کمک‌های خوبی به این کشور ارائه کرده است. به‌نظر می‌رسد تاجیک‌ها نیز خیلی بی‌میل نیستند که از اختلافات میان تهران و ریاض به نفع خود بهره ببرند. اما در هر صورت آنها باید توجه داشته باشند که این عربستان است که گروه‌های سلفی و افراطی آن کشور و همسایگانش را تجهیز و تقویت می‌کند که این مساله در نهایت به ضرر تاجیکستان خواهد بود و آنها باید بدانند که عربستان دوست خوبی برایشان نیست. بنابراین اگر تاجیکستان همین سیاست‌ها را در پیش بگیرد احتمالا یک بازی دو سر باخت را تجربه خواهد کرد.

پیام ایران برای تاجیک‌ها

در این بین جمهوری اسلامی ایران نیز باید سیاستی را در پیش بگیرد تا تاجیک‌ها دریابند که در هر مقطعی هرطور مایل باشند، نمی‌توانند رفتار کنند. بهشتی‌پور در این رابطه می‌گوید: «بیش از هر زمان دیگر ضرورت ایجاب می‌کند ایران از همه امکانات خود استفاد کند تا طرف تاجیک متوجه شود نمی‌توان دوستان قدیمی را بدون پرداخت هزینه نادیده گرفت. در واقع نمی‌شود زمانی دولتی با ادعای دوستی از همه امکانات مالی و معنوی یک کشور دوست و هم‌زبان برای تثبیت موقعیت خود بهره بگیرد، اما در زمان دیگر به دلیل برخورداری از امکانات مالی قابل توجه، با کشوری که قصد دارد دوستی قدیمی را تحت فشار سیاسی و امنیتی قرار دهد، راه مغازله در پیش بگیرد.»بنابراین ایران باید در این قضیه بر روابط دو طرف و ریشه‌دار بودن فرهنگ و تاریخ مشترک تاکید کند و بگوید که نباید روابط تحت تاثیر این مسائل قرار بگیرد. درواقع این سوءتفاهمات باید از طریق دیپلماتیک حل‌وفصل شود.

اما اگر صحبت و گفت‌وگو تاثیرگذار نبود ایران می‌تواند با نزدیک شدن به ازبکستان، به نوعی تاجیک‌ها را تحریک کند. کارشناس مسائل قفقاز معتقد است که بهبودی مناسبات ایران و ازبکستان در موضع‌گیری تاجیکستان تاثیرگذار خواهد بود زیرا ازبکستان رقیب جدی تاجیکستان است و امروز نیز فرصت مناسبی برای بهبود روابط ایران و ازبکستان بعد از مرگ کریم اف پدید آمده است.