مارینا بلنکایا / تحلیلگر روسی

سران ایران تمایل بیشتری برای برقراری روابط دیپلماتیک با عربستان سعودی نشان می‌دهند و در این خصوص بسیاری از قدرت‌های دیگر، به‌ویژه در خلیج‌فارس برای کمک به تهران آمادگی دارند. واقعیت این است که ریاض هنوز گام‌های مشخصی در قبال تهران برنداشته است، اما تصور می‌شود بایکوت کامل در روابط دو کشور به پایان رسیده است. همسایگان عربستان سعودی و ایران نیز، آنچه را که بین این دو کشور اتفاق می‌افتد، با دقت دنبال می‌کنند. زیرا به‌طور کلی ثبات خاورمیانه و به‌طور خاص، چگونگی پیشروی اوضاع در سوریه، عراق، لبنان، بحرین و یمن، به اینکه رقابت ریاض و تهران در کجا با وضوح بیشتری دنبال می‌شود بستگی دارد.

تشدید وخامت روابط دو کشور و دشواری آن از سال ۲۰۱۵ آغاز شده بود، یعنی زمانی که در ایام حج حدود ۸۰۰ زائر بیت‌الله الحرام جان باختند که از میان آنها ۴۶۴ زائر، ایرانی بودند. تهران سعودی‌ها را بی‌کفایت دانست و و خواستار تامین امنیت مردم خود شد. در ریاض بر این عقیده بودند که ایران بیش از اندازه این مساله را سیاسی کرده است. قطع روابط دیپلماتیک تنها موجب وخامت و بدترشدن اوضاع شد. بنابراین در سال ۲۰۱۶ زائران ایرانی از سفر حج محروم شدند. با این حال، یک سال بعد گفت‌وگوها در این باره از سرگرفته شد. در پایان فوریه نمایندگان دو کشور مذاکراتی را درباره دورنمای حضور ایرانیان در حج ترتیب دادند. بسیاری از کارشناسان منطقه تصور می‌کردند این امر نشانه مثبتی برای مناسبات ایران و عربستان باشد. البته این علامت منحصربه‌فرد نبوده است. به گفته حسن روحانی رئیس‌جمهور ایران، حدود ۱۰ کشور اعلام آمادگی کرده‌اند که به‌عنوان میانجی بین تهران و ریاض وارد عمل شوند (یا اقدام به میانجیگری کرده‌اند). یکی از اولین کشورهایی که در این باره اعلام آمادگی کرد، عراق بود. پس از عراق، کویت هم اقدام به میانجیگیری کرد. در پایان ژانویه شیخ صباح خالد الصباح، وزیر امور خارجه این کشور به رئیس‌جمهور روحانی پیامی از امارات فرستاد که در آن، درباره امکان گفت‌وگو بین تهران و همسایگان عربی آن صحبت شده بود. بنابراین، کویت ماموریت خود را برای آغاز مذاکرات با ایران به انجام رساند؛ شورای همکاری کشورهای عرب خلیج‌فارس انجام این ماموریت را درماه دسامبر به این کشور محول کرده بود. در مقابل این اقدام، نخستین سفر روحانی به کشورهای عربی از سال ۲۰۱۳ صورت گرفت (در اواسط فوریه ۲۰۱۶ روحانی سفری را به عمان و کویت ترتیب داده بود). البته، بعید است این سفر بدون موافقت ضمنی عربستان سعودی باشد.

درنگ سعودی‌ها

سعودی‌ها رویدادهای منطقه را رهبری می‌کنند، اما دراین باره به‌طور رسمی سکوت اختیار کرده‌اند. چنانچه مذاکرات مربوط به حج درنظر گرفته نشود، این تصور پیش می‌آید که آنها خیال آشتی‌کردن با ایرانی‌ها را ندارند. عادل الجبیر وزیر امور خارجه عربستان در ماه ژانویه ادعا کرد «روابط ما با ایران دچار تنش شده است و این نتیجه سیاست‌های تهاجمی و خصمانه ایران است. چه خوب بود که با ایران در صلح و هماهنگی زندگی می‌کردیم، اما برای تانگو حضور دو نفر الزامی است»، این اظهارات عادل‌الجبیر یکی از رایج‌ترین اظهارات از سوی ریاض بوده است.

شواهد حاکی از آن است که فعلا در روابط دو کشور هیچ تغییر اساسی روی نداده است و همه چیز در رسانه‌های عربستان سعودی تحت کنترل قرار دارد. آنها مانند گذشته نسبت به ایران با احتیاط برخورد می‌کنند. به‌طوری‌که برای اولین بار از سال ۱۹۹۰ به این سو، سفر وزیر امور خارجه عربستان سعودی به بغداد ازسوی این رسانه‌ها به صورت یک بعدی تفسیر شد. آنها سفر وی را این‌گونه تفسیر کردند: ریاض تصمیم گرفت به انحصار ایران در عراق پایان دهد و این کشور را به آغوش برادرانه کشورهای عربی بازگرداند.

عامل روسیه

«الشرق‌الاوسط» همچنین تاکید دارد که مسکو هم تهران را برای برقراری روابط حسنه با ریاض تشویق می‌کند. روسیه و شخص رئیس‌جمهور پوتین نقش مهمی در امضای توافق مربوط به کاهش تولید نفت بین کشورهای اعضای اوپک ایفا کرده است. به این منظور رسیدن به توافق در میان اعضای اوپک و قبل از همه میان عربستان سعودی و ایران، که برای چند ماه از رسیدن به یک موضع مشترک امتناع می‌ورزیدند، ضرورت داشت. برای روسیه عادی شدن روابط بین این کشورها در حقیقت بسیار مهم است البته نه فقط به‌خاطر موضوع نفت. بهای توافق بین ریاض و تهران، تضمین ثبات اوضاع در سوریه و بلکه سایر کشورهای منطقه است (هرچند سوریه برای مسکو در درجه اول اهمیت قرار دارد). افزون براین، دورنمای همکاری اقتصادی با ریاض برای کسب‌وکار روسیه جذاب است، با این حال فعلا سعودی‌ها در این راستا به‌دلیل شراکت نزدیک مسکو و تهران و مساعی مشترک آنها در سوریه با احتیاط عمل می‌کنند.

آنچه به توافق کمک می‌کند

اکنون عربستان در انتظار برای آشکار شدن استراتژی خاورمیانه‌ای ترامپ است. اینکه آیا وی از اقدامات خصمانه‌اش مقابل رئیس‌جمهور قابل پیش‌بینی و متعادل ایران که ثابت کرده است می‌شود با او کار کرد، دست برمی‌داردیا اینکه بی‌ثباتی اوضاع در منطقه را ترجیح خواهد داد.

اگر آمریکا مداخله فعالی نداشته باشد، ریاض و تهران می‌توانند به توافق برسند. کشورهای پادشاهی خلیج‌فارس مدعی هستند که ایران باید از دخالت در امور کشورهای عرب دست بردارد. در این رابطه در وهله نخست بحث بر سر حضور «حزب‌الله» برای عملیات نظامی در خاک لبنان و سوریه است. به محض آنکه ایران مطمئن شود اوضاع در سوریه تثبیت شده است و هیچ تهدیدی برای شیعیان و اماکن مقدس آنها از جانب تروریست‌ها و معارضان مسلح وجود ندارد، مجاهدان «حزب‌الله» می‌توانند با تضمین رعایت منافع اقتصادی و سیاسی ایران، سوریه را ترک کنند. تفکیک دقیق منافع می‌تواند سعودی‌ها را هم راضی کند. ایران بدون شک، دشمن خارجی مناسبی است، چراکه ریاض می‌تواند خشم مردم را به جانب آن برگرداند، اما رویارویی مستقیم مستلزم صرف منابع بسیار زیادی است. در صورتی که نشود با اهرم واشنگتن در این زمینه وارد شد، مذاکره و به توافق رسیدن بهتر است. در غیر این صورت هرج و مرج در منطقه شدت می‌یابد و دشمن مشترک یعنی «داعش» از این فرصت استفاده خواهد کرد که چنین چیزی برای کسی لازم نیست. از این‌رو، در حال حاضر اصل بر این است که هیچ‌کس از خارج جاه‌طلبی‌های سیاسی را تغذیه نمی‌کند. نه بر تهران و نه بر ریاض.

منبع: کارنگی / ایراس