دو سناریوی عربستان علیه ایران

کامران کرمی: همزمان با اظهارات رئیس‌جمهوری آمریکا مبنی بر ایجاد منطقه امن در سوریه، وزیر خارجه عربستان سعودی در مصاحبه‌ با روزنامه آلمانی «زوددویچه زایتونگ» از آمادگی کشورش برای اعزام نیروی نظامی به سوریه برای جلوگیری از نفوذ ایران در این کشور خبر داد. این راهبرد که به‌دنبال تغییر صحنه میدانی سوریه است دو هدف اصلی را دنبال می‌کند: «هدف اول فشار بر ایران و متحدان آن برای به شکست کشاندن برتری‌های میدانی آنها در صحنه سوریه و همچنین ابتکارات سیاسی منبعث از نشست آستانه است و هدف دوم نیز احیای تلاش‌ها برای بازگرداندن ترکیه به صف مخالفان اسد و تقویت جبهه معارضان مسلح است.» اگرچه این معادله در حال وقوع منوط به اراده دولت آمریکا به‌خصوص خارج شدن ترامپ از سردرگمی کنونی است که می‌تواند بر روند تحولات تاثیر جدی بگذارد.

عادل الجبیر با بیان اینکه کشورش حاضر است به سوریه نیروی نظامی بفرستد تا علیه گروه داعش مبارزه کرده و در عین حال جلوی کنترل مناطق آزادشده به‌ وسیله ایران، نیروهای بشار اسد یا حزب‌الله را بگیرد در مصاحبه با روزنامه آلمانی «زوددویچه زایتونگ» که سوم اسفندماه منتشر شد در مورد همراهی با نیروهای ویژه آمریکایی و نیروهای مسلح که در حال حاضر در حال پیشروی به سوی رقه هستند، سخن گفت. به ادعای وزیر خارجه عربستان، ایده اصلی این است که مناطق در کنترل داعش را از کنترل این گروه درآورد و در عین‌ حال «اجازه ندهد که جای خالی آن توسط نیروهای وابسته به ایران، بشار اسد یا حزب‌الله لبنان پر شود.» این اظهارات در شرایطی است که ایران از یکسو در حال مبارزه با داعش است و از سوی دیگر در حال پیش بردن مذاکرات سیاسی برای حل‌وفصل بحران سوریه است. تلاش‌های ایران و متحدان آن در زمانی است که عربستان سعودی از همان آغاز بحران در سوریه، این صحنه آشفته را فرصتی برای ساقط کردن اسد از مجرای حمایت از داعش و تروریست‌ها دیده است.

عادل الجبیر همچنین در مصاحبه‌ با شبکه «بی‌بی‌سی» گفت که جدیت ایران در یافتن راه‌حل سیاسی در منطقه با کلمات سنجیده نمی‌شود، بلکه در عمل است که سنجیده می‌شود.» پیش‌تر محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران گفته بود مناقشه‌های منطقه راه‌حل نظامی ندارند و برای راه‌حل سیاسی نیز نباید هیچ بازیگری نادیده گرفته شود. وزیر خارجه عربستان همچنین مدعی شد که اگر ثبات به سوریه برگردد نقشی برای ایران وجود نخواهد داشت. او همچنین مدعی شد: «دشوار بتوان دعوت به گفت‌وگو با کشورهای منطقه را جدی گرفت وقتی که ایران به حوثی‌های یمن اسلحه می‌دهد، تلاش می‌کند کشورهای منطقه را بی‌ثبات کند و سیاست‌های فرقه‌گرایانه در پیش گرفته که در جهان اسلام تفرقه می‌اندازد. بنابراین، اگر ایران می‌خواهد حرف‌هایش معنی داشته باشد، باید رفتارش را عوض کند.»

انتقاد وزیر خارجه عربستان به نقش ایران در یمن در حالی صورت می‌گیرد که عربستان سعودی از طرف نهادهای حقوق بشری و کشورهای مختلف به نقض قوانین بین‌المللی در جنگ یمن متهم شده است. سازمان ملل در ماه ژوئن ۲۰۱۶ در گزارشی، ۶۰ درصد موارد مرگ کودکان را در یمن ناشی از عملیات ائتلاف به رهبری عربستان دانست و عفو بین‌الملل و رسانه‌های غربی شواهد بسیار قانع‌کننده‌ای از استفاده عربستان از بمب‌های خوشه‌ای در یمن ارائه کرده‌اند. عربستان در پاسخ، سازمان ملل را به خروج از این سازمان و قطع کمک‌های مالی کلان خود تهدید کرد و پیش از جلسه پارلمان بریتانیا درباره استفاده‌ از بمب‌های خوشه‌ای در یمن که تقریبا دو ماه پیش صورت گرفت در بیانیه‌ای برای اولین بار استفاده از این بمب‌ها را انکار نکرد و گفت که به‌کارگیری آنها را ادامه خواهد داد.

در نشست مونیخ و پیش از صحبت‌های جبیر، وزیر خارجه ایران بر بهبود روابط کشورهای حاشیه خلیج‌فارس تاکید کرده و گفته بود: «مناقشه‌ها در عراق، سوریه، ‌یمن و بحرین راه‌حل نظامی ندارد. هر کدام از این مناقشه‌ها نیازمند راه‌حل سیاسی هستند به‌طوری که هیچ بازیگر واقعی از فرآیند حذف نشود یا در نتیجه کار به حاشیه رانده نشود.» اما به‌نظر می‌رسد که عربستان همچنان در سودای ساقط کردن بشار اسد و فشار بر ایران است و چندان تمایلی به گفت‌وگو با تهران ندارد. دلایل این گرایش را می‌توان در دو هدف زیر تبیین کرد.

فشار بر ایران و متحدان آن

طی روزهای گذشته و به‌ویژه در جریان نشست امنیتی مونیخ، مقام‌های عربستان، ترکیه و اسرائیل، انتقادها و اعتراض‌های شدیدی را علیه تهران مطرح کردند. وزیر خارجه ترکیه ایران را به «فرقه‌گرایی» متهم کرد، وزیر خارجه عربستان، تهران را «بزرگ‌ترین حامی تروریسم» نامید و وزیر دفاع رژیم صهیونیستی از آن به‌عنوان «چالش اصلی خاورمیانه» نام برد. هدف این فشارهای همزمان در واقع به شکست کشاندن برتری‌های میدانی دولت سوریه و متحدان آن به‌خصوص ایران و روسیه است. پس از آزادسازی حلب از چنگال تروریست‌ها و معارضان، شاهد افزایش فشارهای لفظی بر ایران به‌عنوان اصلی‌ترین متحد و حامی نظام سوریه هستیم. به‌خصوص این پیروزی در جبهه سیاسی و مذاکرات سه‌جانبه با حضور روسیه و ترکیه در آستانه نیز تقویت شد و به نوعی شاهد نمایان شدن افق‌های روشن از بحران سوریه هستیم. تقویت آتش‌بس فراگیر و جداسازی تروریست‌های النصره و داعش از معارضان مسلح از اصلی‌ترین دستاوردهای نشست آستانه ۱ و ۲ بود. بنابراین در زمانی که برتری‌های میدانی ایران و متحدان آن در صحنه میدانی سوریه در حال افزایش است و این برتری در میز مذاکره هم نمایان شده است، سخن از اعزام نیروی نظامی از سوی عربستان در راستای خنثی کردن این برتری‌ها است.

بازگرداندن ترکیه به صف مخالفان و تقویت معارضان

هدف دوم عربستان و آمریکا از اعلام منطقه امن و اعزام نیروی نظامی زمینی به سوریه، تلاش برای بازگرداندن آنکارا به صف مخالفان نظام سوریه است. به‌خصوص که حضور ترکیه در نشست آستانه ۱ و ۲ و همراهی با ایران و روسیه این فرضیه را تقویت کرده بود که مقامات ترکیه‌ای به‌دنبال تغییر راهبرد خود در بحران سوریه هستند و بنابراین ضرورت دارد تا با طرح ابتکاراتی مجددا زمینه را برای بازگشت این کشور به صف معارضان فراهم کنند.

از سوی دیگر، ترامپ در جریان کارزار انتخاباتی خود خواستار حضور مادی و نظامی بیشتر کشورهای عرب پیرامون خلیج‌فارس، در نبردها علیه داعش شده بود. او پس از پیروزی در انتخابات نیز خواستار تشکیل منطقه امن در شمال سوریه و مناطقی مانند یمن شد. ترامپ به‌تازگی در یکی از سخنرانی‌های خود گفته است کشورهای عرب پیرامون خلیج‌فارس باید هزینه تشکیل مناطق امن را برعهده بگیرند. پیش از این وزیر خارجه عربستان در مورد آغاز به کار دولت دونالد ترامپ، در مورد اقدامات و عملکرد آن ابراز امیدواری کرده بود. ائتلاف به رهبری آمریکا از شماری از شورشیان، به‌ویژه گروه موسوم به «نیروهای دموکراتیک سوریه» حمایت می‌کند. از سوی دیگر ترکیه، «ی‌پ‌گ» را گروهی تروریستی می‌داند و خواستار حمایت دولت تازه آمریکا از گروه‌های تروریستی دیگری شده که در حال حاضر خود از حمایت آنکارا برخوردار هستند.