دنیای اقتصاد: در آوریل گذشته جیمز ماتیس، ژنرال بازنشسته در برابر خیل عظیمی از مخاطبانی که در مرکز امنیت و مطالعات بین‌الملل واقع در واشنگتن گرد هم آمده بودند، ایستاد و مدعی شد: «حکومت ایران، به زعم من، تنها تهدید دیرپایی است که متوجه ثبات و صلح خاورمیانه است.» اما با توجه به تهدیدات داعش، القاعده، جنگ داخلی سوریه و نخستین مداخله نظامی روسیه در خاورمیانه طی ۳۰ سال گذشته، این فقط یک ادعا بود. برای ماتیس اما اولویت روشن بود: ایران.

۶ ماه گذشت و دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری منتخب آمریکا ماتیس را به‌عنوان وزیر دفاع خود انتخاب کرد. نکته تناقض‌آمیز اینکه مردی که چنان اولویت بالایی را برای مقابله با رفتارهای ایران قائل بود، ممکن است به یکی از بزرگ‌ترین حامیان برجام در دولت جدید آمریکا تبدیل شود و این در حالی است که ترامپ طی رقابت‌های انتخاباتی خود از برجام انتقاد کرده بود. برای درک دلایل این موضوع کافی است نگاهی دقیق‌تر به پیشینه نظامی ماتیس بیندازیم. تمرکز ماتیس بر ایران به دلیل تجربیات نظامی آمریکا در ۳۵ سال گذشته شکل گرفته است. در سال ۱۹۸۳تعداد ۲۴۱ نیروی نظامی آمریکا در حمله حزب‌الله به تفنگداران دریایی آمریکا کشته شدند که خاطره‌ای به‌یادماندنی به‌ویژه برای ماتیس شد. در شرایطی که بسیاری از دیپلمات‌های آمریکایی تجربیات خوبی از تسخیر سفارتشان در اواخر دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ در ایران ندارند، طی سال‌های متمادی با بخش دیگری از حکومت ایران که دیپلمات‌های مودب و تحصیلکرده غرب هستند نیز آشنا شدند، همانند آنهایی که جزو گروه مذاکره‌کننده هسته‌ای بوده‌اند. برای ماتیس و همکاران نظامی‌اش اما تعاملات با ایران از سال ۱۹۷۹ به بعد عمدتا خشونت‌بار و در رابطه با عوامل دیگری از ایران بوده که موجب بدبینی در داخل پنتاگون نسبت به نیات ایران شده است.

دیدگاه‌های ماتیس در مورد ایران طی دوران ریاست وی در فرماندهی مرکزی آمریکا از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ و مقام وی به‌عنوان مسوول همه نیروهای نظامی آمریکا در خاورمیانه شکل گرفت. بخش اعظم دوران مسوولیت ماتیس بر شکل‌دهی روابط با شرکای آمریکا در شورای همکاری‌های خلیج‌فارس گذشت، شرکایی که میزبان حضور نظامی مورد نیاز آمریکا برای عملیاتش در افغانستان، عراق و کل خاورمیانه بودند و در شرایطی که رهبران این کشورها هر یک نظرات خود را داشتند، تقریبا همه آنها ایران را به‌عنوان بزرگ‌ترین تهدید برای امنیت خود می‌دانستند. انتقادات ماتیس از دولت اوباما درباره چگونگی مواجهه با پرونده اتمی نیست بلکه در رابطه بامواجه نشدن آن با آنچه تهدیدهای ایران در منطقه می‌داند است. ماتیس در سخنرانی ماه‌آوریل خود از پاره کردن توافق هسته‌ای سخنی به میان نیاورد در عوض گفت که در صورت تخطی ایران از مفاد برجام، رئیس‌جمهوری جدید آمریکا قادر نخواهد بود بدون منزوی شدن آمریکا و قوی‌تر شدن ایران، از برجام کنار بکشد.

به همین دلیل به‌نظر می‌رسد ماتیس به جای کنار گذاشتن برجام، مواضع سخت‌تری را در قبال سایر مسائل مربوط به ایران اتخاذ کند. در وهله نخست او موضع سخت‌تری را در قبال تحرکات ایران در آب‌های خلیج‌فارس اتخاذ خواهد کرد. البته این به معنای به راه‌انداختن جنگ در این آب‌ها نیست و ایران هم خواستار جنگ مستقیم با آمریکا در خلیج‌فارس نیست. آمریکا ممکن است تحرکاتی را در برابر ایران در آب‌های خلیج‌فارس شکل دهد و دولت ترامپ ممکن است راه‌هایی را برای مقابله با سپاه قدس جست‌وجو کند. این اقدامات هیچ ربطی به مقابله مستقیم نظامی با آمریکا ندارد و می‌تواند همزمان با اجرای تعهدات برجام ادامه یابد.

از سوی دیگر ترامپ اولویت بالایی برای بهبود روابط با روسیه قائل شده است. روسیه با لغو برجام و اقدام نظامی شدید علیه برنامه هسته‌ای ایران که احتمالا پیامد پاره کردن توافق هسته‌ای است، مخالفت خواهد کرد.

ترامپ که خود را به‌عنوان فردی معرفی کرده است که اشتغال‌زایی خواهد کرد، تمایل نخواهد داشت از قرارداد میلیاردها دلاری بوئینگ با ایران که به تازگی امضا شده است، عقب‌نشینی کند. ترامپ همچنین شکست سریع داعش را در اولویت قرار داده است و اگر درگیری جدیدی با ایران بر سر برنامه هسته‌ای این کشور در بگیرد، شکست داعش کار دشواری خواهد بود. توانمندی ماتیس مبنی بر تفکر در شرایط مبهم و درعین حال بیان واضح افکار خود می‌تواند در منتقل کردن این استراتژی جدید به ترامپ موثر باشد. همان‌طور که او ترامپ را متقاعد کرد رویکرد خود را نسبت به شکنجه تغییر دهد. او گفت: «یک پاکت سیگار و چند لیوان نوشیدنی به من بده و خواهی دید که این بهتر از شکنجه عمل می‌کند.» احتمالا ماتیس می‌تواند ترامپ را متقاعد کند که به تاخیر انداختن برنامه‌های منطقه‌ای ایران به او امکان خواهد داد که به دو وعده انتخاباتی خود عمل کند: سختگیری بیشتر بر ایران و اجتناب از گرفتار شدن در باتلاقی جدید در خاورمیانه.

با این وجود، این احتمال وجود دارد که رویکرد متفاوت ماتیس شکست بخورد و دولت ترامپ از توافق هسته‌ای عقب‌نشینی کند. حتی اگر ترامپ به‌طور فعالانه برجام را تخریب نکند، سخنان تند ترامپ و مشاوران او موجب بی‌اعتمادی ایرانیان می‌شود و در نهایت توافق هسته‌ای را از بین می‌برد. در صورت روی دادن این سناریو، نقش ماتیس اهمیت بیشتری پیدا می‌کند، زیرا او به‌عنوان وزیر دفاع باید ایران را از دستیابی به سلاح هسته‌ای باز دارد و پیشنهاد گزینه نظامی به رئیس‌جمهوری موجب خواهد شد ایران گام‌های بیشتری در جهت ساخت سلاح بردارد.

در هر صورت، ماتیس نقش مهمی در سیاست آمریکا نسبت به ایران ایفا می‌کند. اما این پرسش مطرح است که آیا او دولت ترامپ را به اتخاذ سیاستی سرسختانه و درعین حال عملگرایانه سوق خواهد داد یا درعوض پس از فروپاشی توافق هسته‌ای، تکه‌های آن را جمع خواهد کرد و برای جنگ آماده خواهد شد. نشریه فورچون امیدوار است مورد اول رخ دهد.