نقشه راه ایران برای معماری امنیتی منطقه

نخستین کنفرانس امنیتی تهران با موضوع «نظم امنیتی منطقه‌ای در غرب آسیا» دیروز با حضور مقامات بلند‌پایه لشکری و کشوری از جمله علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی و محمد‌جواد ظریف، وزیر امور خارجه و استادان برجسته داخلی و خارجی برگزار شد. نقشه راه نظم منطقه‌ای و نقش ایران و قدرت‌های منطقه‌ای در شکل‌دهی و همچنین ارائه تحلیل دقیق از اوضاع منطقه و مشارکت در اجماع‌سازی و آینده‌پژوهی نظم امنیتی از مهم‌ترین موضوعاتی بود که دیروز در این کنفرانس مهم مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

کامران کرمی: نخستین کنفرانس امنیتی تهران با موضوع «نظم امنیتی منطقه‌ای در غرب آسیا» روز گذشته با حضور شماری از مقامات لشکری، کشوری، سفرا، استادان داخلی و خارجی و پژوهشگران در سالن اجلاس سران برگزار شد. این نشست مهم که از سوی موسسه «مطالعات و تحقیقات ابرار معاصر تهران» تدارک دیده شده بود، نقشه راه نظم منطقه‌ای و نقش ایران و قدرت‌های منطقه‌ای در شکل‌دهی به آن را مورد بحث و بررسی قرار داد. شناخت منطقه و ارائه تحلیل دقیق از آن، تولید و تقویت ادبیات فکر و ایده، مشارکت در تصمیم‌سازی، اجماع‌سازی و آینده‌پژوهی نظم امنیتی خاورمیانه از مهم‌ترین اهداف این کنفرانس و پنل‌های شش‌گانه آن بود. در این نشست که با سخنان مقدماتی دکتر سیدجلال دهقانی‌فیروزآبادی استاد دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس همایش درخصوص جزئیات کنفرانس و مفاهیم و مصادیق نظم منطقه‌ای آغاز شد، در ادامه با سخنان رئیس مجلس شورای اسلامی ادامه یافت. علی لاریجانی با بیان اینکه به هم ریختگی امنیت منطقه در کوتاه‌مدت سامان نمی‌یابد، ابراز کرده جهت‌گیری ایران در این موضوع موجب آرامش منطقه است. لاریجانی با اشاره به اینکه بحث درباره امنیت منطقه غرب آسیا اهمیت زیادی دارد؛ چون همواره محل کشمکش‌های قدرت‌های بزرگ بوده است، افزود: «غرب آسیا که قلب زمین نام گرفته است، امروز در یک به هم ریختگی امنیتی قرار دارد. قرارداد سایکس- پیکو نتوانست به انضباط امنیتی پایدار در این منطقه منجر شود. این قرارداد جنگ‌های پی در پی و جنگ‌های نیابتی و احساس ناامنی در منطقه و بی‌اعتمادی به کشورهای بزرگ را در پی داشته است.»

لاریجانی فقدان قدرت مسلط، توسعه‌نیافتگی اقتصادی و گسترش فرهنگ افراط‌گری را موانع استقرار نظم امنیتی در منطقه غرب آسیا دانست و با انتقاد از قرارداد سایکس-پیکو ادامه داد: «این قرارداد انرژی ساماندهی نظم امنیتی و قدرت حل بحران و درمان آن را ندارد. البته علاوه بر این موضوع شرایط سیاسی،‌ اجتماعی کشورهای منطقه غرب آسیا اجازه نمی‌دهد قدرت‌های بزرگ توفیق چندانی داشته باشند. طی چهار دهه اخیر هرگاه قدرت‌ها در این منطقه دخالت کرده‌اند، به حمایت از یک طرف ماجرا و البته با محوریت امنیت رژیم صهیونیستی انجام گرفته است.»

لاریجانی دومین راه ایجاد نظم امنیتی غرب آسیا را تمسک به ظرفیت‌های منطقه‌ای دانست و ادامه داد: «کشورهای منطقه توانایی تامین امنیت منطقه را دارند، اما به دلیل گرفتاری در بحران امنیتی- سیاسی توانشان صرف امور دیگری می‌شود و در کوتاه‌مدت نمی‌توانند امنیت منطقه را تامین کنند. شاید احتیاج به وقت بیشتری برای پیاده‌سازی نظم جدید داشته باشند.» او با اشاره به این موضوع که ماهیت تحول گاه آن‌قدر پیچیدگی دارد که با تحمل درد زیاد، زایمان سیاسی امکان‌پذیر می‌شود، استراتژی ایران در این فضا را مبتنی بر اتحاد کشورهای اسلامی و مبارزه با رژیم صهیونیستی اعلام کرد و افزود: «با این راه، مسیر حق انتخاب شده که با واقعیت‌های کشورهای اسلامی همگرا است و راهی جز چنین مفاهمه‌ای امکان‌پذیر نیست.»

علی لاریجانی با تبیین تئوری هنری کیسینجر درباره ایران ضمن رد این نظریه گفت: «این متفکر آمریکایی معتقد است ایران در پی بازگشت امپراتوری قرن‌های گذشته است و[مدعی است] این بازگشت نگران‌کننده‌تر از تروریسم داعش است. البته این نظریه کج‌فهمی صاحب آن را نشان می‌دهد. ایران نه تنها دنبال امپراتوری نیست، بلکه مخالف چنین تفکری است. دوران هژمونی‌سازی گذشته است و هژمونی بر مبنای منافع تاکتیکی نگاهی نارس است.» لاریجانی با بیان اینکه نگاه ما گفتمانی براساس تفکر اسلامی و تقویت بنیه دفاعی - امنیتی غرب آسیاست، سنگرگیری برخی سیاستمداران و کشورهای منطقه پشت فرقه‌گرایی اسلامی را خدعه و فریب توصیف کرد و افزود: «معتقدیم همه کشورهای اسلامی می‌توانند با حفظ منافع خود بهترین همگرایی را شکل دهند.» او در ادامه با بیان اینکه با غرب مسیحی به دنبال درگیری های صلیبی نیستیم بلکه روابط مسالمت آمیز را دنبال می کنیم، اظهار کرد: «تبلیغات و سیاست هایی را که امروز نسبت به مسلمانان دنبال می شود نمی‌پذیریم. دو دهه تبلیغات علیه پرونده هسته ای ایران سراب تبلیغاتی غرب بود. غرب باید پاسخ دهد آن همه مساله سازی برای چه بود؟ امروز همه رژه سیاسی راه می اندازند و از جیب کشورهای منطقه در پی برقراری امنیت برمی آیند. اینکه می توانند به بهانه تقویت بنیه دفاعی ایران تبلیغات منفی راه بیندازند دچار اشتباه محاسباتی شده اند.»

با نقش‌آفرینی مثبت عربستان مخالفتی نداریم

رئیس مجلس شورای اسلامی در پایان با اشاره به نقش قدرت‌های منطقه‌ای گفت: «ایران،‌ ترکیه، عربستان و مصر به جای رقابت‌های فرسایشی می‌توانند مبارزه با تروریسم و منافع اقتصادی مشترک را در جهت برقراری امنیت منطقه دنبال کنند. این کشورها در یک تئوری مشترک ظرفیت متحول کردن منطقه را در ابعاد امنیتی دارا هستند. همه این کشورها به‌ویژه سعودی بدانند، ایران نه دشمن آنهاست و نه با نقش‌آفرینی مثبت آنان مخالفتی دارد. ما به صراحت اعلام می‌کنیم به نقش‌آفرینی همه کشورهای منطقه احترام می‌گذاریم.»

پایان غرب محوری روابط بین‌الملل

در ادامه سخنرانی مقامات لشکری و کشوری، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران نیز در سخنانی به موضوع ارتباط نظم منطقه‌ای و نظم جهانی، به جایگاه منطقه غرب آسیا که یکی از صحنه‌های اصلی‌ شکل‌گیری نظام آتی بین‌الملل خواهد بود، اشاره و اظهار کرد: «اگر می‌خواهید در مورد نظم منطقه‌ای در غرب آسیا صحبت کنید ناگزیر هستیم که از زاویه نظم جهانی نیز به این موضوع توجه کنیم و تحولات در نظام جهانی را نیز لحاظ کنیم. از طرف دیگر اگر می‌خواهید از نظم جهانی صحبت کنید نمی‌توانید بدون توجه به منطقه غرب آسیا راجع به شکل‌گیری نظم جدید بین‌المللی صحبت کنید و اینها همه یک تحول بسیار اساسی در روابط بین‌الملل است.»

محمد جواد ظریف با اشاره به خصوصیات و ویژگی‌های دوران گذار کنونی گفت: «این دوران گذار تاکنون بیش از ۲۶ سال طول کشیده و همچنان تا رسیدن به یک نقطه ثبات فاصله دارد، اما باید توجه داشت که دوران گذار کنونی تفاوت‌هایی با دوران گذارهای قبلی دارد از جمله اینکه غرب محور نیست، فراتر از نظام غرب است و شاید حتی بتوان به‌عنوان یک گزاره بیان کرد که پایان غرب محوری روابط بین‌الملل است. در حالی که در دوران گذارهای قبلی تغییرات در صحنه بین‌الملل به جهان غرب خلاصه می‌شد.»

ظریف که خود از متخصصان و استادان حوزه روابط بین‌الملل است، ادامه داد: «نکته مهم این است که در چارچوب این تحولات غرب آسیا موضوع کنش نیست، بلکه کنشگر است و در شکل‌گیری نظام آتی بین‌المللی اینگونه نیست که دیگران درصدد برآیند که در مورد منابع این منطقه به‌عنوان یک منطقه استراتژیک بین خود تصمیم‌گیری کنند.»

دوران هژمونی به پایان رسیده است

وزیر امور خارجه با بیان اینکه ادراک و فهم صحیح از شرایط می‌تواند به قدرت‌یابی فراتر از شرایط جغرافیایی منجر شود، گفت: «صرف برقراری چنین اجلاسی و ایجاد تلقین نمی‌تواند قدرت‌آفرین باشد، بلکه ما باید توجه کنیم چالش‌هایی که در منطقه و در سطح جهان داریم چالش و فرصت ادراکی هستند و در همین چالش و فرصت منابع قدرت وجود دارند.» او افزود: «امروزه منابع قدرت از مباحث دفاعی فراتر رفته‌اند. البته این به آن معنا نیست که قدرت نظامی و دفاعی تاثیرگذار نیست، بلکه تنها قدرت نیست.» ظریف تاکید کرد: «امروز قدرت‌های کوچک‌تر هم می‌توانند از طریق رسانه‌ها و قدرت نفوذ ایفای نقش کنند. امروز قدرت و نفوذی که جمهوری اسلامی ایران دارد در جهان دوقطبی امکان‌پذیر نبود و این به‌خاطر شرایط سیال جهان است.» رئیس دستگاه دیپلماسی در بخش دیگری از صحبت‌های خود با بیان اینکه دوره‌های هژمونی به اتمام رسیده است، توضیح داد: «هژمونی در جهانی که تکثر منابع قدرت و تکثر کنشگر و سیالیت تصمیم‌گیری وجود دارد، امری ناممکن است. حتما آمریکایی‌ها دوست دارند که دنیا فکر کند که آنها هژمون هستند، اما واقعیت این است که دوران هژمونی در دوران سیال کنونی و احتمالا در آینده امری ناممکن است و دوره آن به اتمام رسیده است. آنها برای تحقق این توهم میلیاردها دلار هزینه کردند اما نتیجه‌ای حاصل نشد.»

دلایل نبود نظم بومی منطقه‌ای

محمدجواد ظریف بخش دیگری از صحبت‌های خود را به تشریح وضعیت کنونی منطقه غرب آسیا اختصاص داد و ادامه داد: «متاسفانه در این منطقه شاهد فقدان نظم و همچنین فقدان فکر بومی در حوزه روابط بین‌المللی هستیم و در عرصه تفکر و فکر بیشتر مترجم و با مشکل فقدان فکر بومی در مورد آینده روابط بین‌الملل روبه‌رو هستیم.»

این دیپلمات عالی‌رتبه در همین چارچوب افزود: «با توجه به نقشی که این منطقه در آینده نظام بین‌الملل دارد عده‌ای از بیرون این منطقه تلاش می‌کنند که نظم موردنظر خود را به این منطقه تحمیل کنند.» ظریف مشکل دیگر موجود در منطقه غرب آسیا را تصور امکان خرید امنیت دانست و گفت: «به‌خاطر همین تصور است که این بازی را که مشاهده کردید درآوردند و در نهایت بی‌شخصیتی، یک خانم را آوردند که قول بدهد امنیت را در منطقه ما تامین می‌کند. به دعوت‌کنندگان خود قول بدهد که امنیت آنها را تامین می‌کند. چه موقع آنها توانسته‌اند امنیت را تامین کنند که اکنون از این سخنان می‌گویند؟ کسانی که تصور می‌کنند با پول می‌توانند امنیت را بخرند، وقتی توافق هسته‌ای رخ داد به آمریکایی‌ها گفتند که ما را رها کردید.» اشاره ظریف به سفر ترزا می، ‌نخست‌وزیر بریتانیا و حضور در سی و هفتمین اجلاس شورای همکاری خلیج‌فارس است. رئیس دستگاه دیپلماسی در ادامه سخنرانی خود مشکل دیگر موجود در منطقه غرب آسیا را ناکارآمدی نهاد دولت در این منطقه عنوان کرد و گفت: «شما به ایران خودمان نگاه نکنید که با اتکا به مردم توانسته‌ایم مردم‌سالاری دینی ایجاد کنیم. در اکثر نقاط منطقه دولت‌ها نتوانسته‌اند اصلی‌ترین خواسته‌های مردم را تامین کنند و از طرف دیگر مردم نیز این امکانات را نداشته‌اند که برای تاثیرگذاری در امور خود و کشورشان مشارکت کنند. دولت‌ها غیرپاسخگو و ناکارآمد بوده‌اند و این ناکارآمدی دولت‌ها به یک احساس تنفر و انزجار تبدیل شده که افراطی‌گرایی یکی از نتایج آن است.»

شرایط تحقق نظم مطلوب

او با بیان اینکه برای ایجاد نظم مطلوب در منطقه باید به چالش‌های جهانی و منطقه‌ای توجه کنیم به موضوع نظم در این زمینه نیز اشاره کرد و گفت: «نظم در این منطقه باید درون‌زا باشد. نظمی که امنیت خود را از درون این منطقه بگیرد نه اینکه خانمی بیاید به این منطقه و قول دهد که ما امنیت شما را تامین می‌کنیم و نه اینکه از کاخ سفید درخواست و تقاضا شود که آنها را رها نکند. همان‌طور که گفتم امنیت باید درون زا باشد و منطقه ما باید بپذیرد که دوران هژمونی پایان یافته است و هژمونی‌پذیری و هژمونی‌طلبی در منطقه ما جایی ندارد و همان‌طور که در قانون اساسی ما به درستی تشخیص داده شده است سلطه‌ناپذیری باید یکی از مولفه‌های این نظم باشد.»

او در بخش دیگری از صحبت‌های خود تاکید کرد: «ما نیاز به ائتلاف در منطقه نداریم، بلکه نیاز به امنیت شبکه‌ای به‌خصوص در منطقه خلیج‌فارس داریم و نباید در این ارتباط یعنی ایجاد امنیت در منطقه به دیگران متکی بود؛ چراکه این موضوع منجر به هزینه‌های زیادی خواهد شد.» وزیر خارجه در همین چارچوب تاکید کرد: «امنیت منطقه نیازمند همکاری‌ کشورهای منطقه و نیازمند شبکه‌سازی منطقه‌ای است و در درونش به مولفه‌هایی چون اعتمادسازی، همکاری و... نیاز دارد تا براساس آن بتوان یک رابطه مستحکم منطقه‌ای ایجاد کرد. با توجه به این مسائل بهترین گزینه مراجعه به عقل مردم، اعتماد به مردم و اعتمادسازی منطقه‌ای است.»

احتمال وقوع جنگی ناخواسته

سردار حسین دهقان، وزیر دفاع نیز در این کنفرانس گفت: ممکن است دشمنان با برآورد غلط و تکیه‌ بر امکانات مادی بخواهند جنگی را بر ما تحمیل کنند که البته پیش‌بینی پیامدهای این جنگ سخت خواهد بود و اینکه آغازگران جنگ پایان‌دهنده آن نیستند.

حضور اقتصاددانان در مذاکرات بعدی

در ادامه بحث و گفت‌وگو درخصوص نظم امنیتی در منطقه، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام با بیان اینکه اگر در برجام در کنار دیپلمات‌ها و تیم هسته‌ای، تیم اقتصادی نیز حضور داشت، با مشکلات امروز مواجه نبودیم، گفت: «امروز خلأ حضور اقتصاددانان را در برجام مشاهده می‌کنید؛ در برجام تیم هسته‌ای و تیم دیپلمات‌ها در کنار یکدیگر ظاهر شدند اما تیم اقتصادی در کنار این دو حضور نداشت و مشکلاتی که امروز ما در برجام داریم به دلیل نبود تیم اقتصادی در کنار تیم مذاکره‌کننده و فنی است.» محسن رضایی با بیان اینکه باید در کنار ظریف علاوه بر صالحی، طیب‌نیا وزیر اقتصاد نیز حضور می‌داشت، گفت: «اگر تیم اقتصادی در مذاکرات هسته‌ای حضور داشت، لزوم وجود پیوست خزانه‌داری آمریکا را متذکر می‌شد و امروز دیگر ما حداقل با مساله‌ای به‌عنوان داماتو روبه‌رو نبودیم.»

او با بیان اینکه نباید امیدی به قدرت‌های بین‌المللی در برقراری امنیت منطقه داشته باشیم، به موانع پیش روی ایجاد نظم منطقه‌ای در غرب آسیا اشاره کرد و گفت: «اولین عامل اخلال در ایجاد نظم منطقه‌ای اسرائیل است. چون اسرائیل به هیچ‌وجه حاضر به تن دادن به قراردادهای بین‌المللی و حتی توافقات سازمان ملل و قراردادهایی که خود نیز یک سمت آن قرار دارد نیست.» رضایی حضور آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها در منطقه و دل نکندن آنها از موقعیت ژئوپلیتیک و منابع اقتصادی منطقه از جمله انرژی را دومین مانع پیش روی ایجاد نظم منطقه‌ای برشمرد. دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام عقب‌ماندگی سیاسی کشورهایی مانند عربستان و همچنین تلاش انگلیس برای حضور در منطقه و برقراری رابطه امنیتی با کشورهایی از جمله کویت، قطر، بحرین و عمان و امارات را از جمله دیگر موانع پیش‌روی تامین امنیت منطقه برشمرد.

رضایی با تاکید بر اینکه چهار کشور ایران، ترکیه، عربستان و مصر می‌توانند نظم منطقه‌ای را شکل دهند، ادامه داد: «غرب برای ناامن‌سازی منطقه هر چهار کشور را درگیر مشکلات خود کرده است. در این زمینه ایران را درگیر تحریم، ترکیه را مشغول کودتا و مصر و عربستان را نیز به سمت درگیری با کشورهای دیگر سوق داده است.» او با تاکید بر اینکه باید در منطقه سیاست نه شرقی و نه غربی را دنبال کنیم تاکید کرد:‌ «باید تلاش کنیم که از درگیری‌های بین قدرت‌های روسیه، چین و آمریکا در منطقه، استفاده کنیم و موجب افزایش امنیت در منطقه شویم. همچنین در درون منطقه نیز باید سیاست همگرایی را پیگیری کنیم.»

کشورهای منطقه در حوزه تهدیدات ایران نیستند

در ادامه این همایش، نماینده مقام معظم رهبری و دبیر شورای‌عالی امنیت ملی که به‌عنوان سخنران اختتامیه این کنفرانس امنیتی تهران سخن می‌گفت با اشاره به ضرورت گسترش مردم‌سالاری، مشارکت لایه‌های مختلف اجتماعی در تعیین سرنوشت و فراهم شدن امکان چرخش و انتقال قدرت در کشورهای منطقه افزود: «فقدان استقلال و نفوذ خارجی در برخی کشورهای منطقه موجب شکل‌گیری بحران‌های ساختگی برای تحقق اهداف قدرت‌های فرامنطقه‌ای شده است.» دریابان علی شمخانی با تاکید بر ساختگی بودن مجموعه بحران‌های منطقه‌ای از رژیم صهیونیستی به‌عنوان تنها بحران ذاتی منطقه نام برد و افزود: «بحران‌های ساختگی موجود تابعی از اهداف و سیاست‌های قدرت‌های فرامنطقه‌ای به منظور سرپوش گذاردن بر بحران اصلی و تخلیه و انحراف ظرفیت‌های مقابله با رژیم صهیونیستی با شکل‌دهی مسابقه تسلیحاتی و خونین کردن مرزهای جهان اسلام است.» شمخانی افزود: «امنیت و منافع مفهومی یکپارچه و در هم تنیده است که تامین آن نیازمند ایفای نقش فعال و مشارکت‌جویانه از سوی بازیگران محوری براساس قدرت و موقعیتشان است.» دبیر شورای‌عالی امنیت ملی گفت: «دکترین امنیتی جمهوری اسلامی ایران بر پایه توان نرم صورت‌بندی شده و در بخش دفاعی با تمرکز بر استراتژی ضربه دوم به‌دنبال بازدارندگی متعارف است.» او تاکید کرد: «هیچ‌یک از کشورهای همسایه و منطقه غرب آسیا به غیر از رژیم صهیونیستی در حوزه تهدیدات ایران دسته‌بندی نمی‌شوند.»

همچنین در برخی از پنل‌های این کنفرانس، شخصیت‌های سیاسی از جمله وزرای دفاع، کشور و اطلاعات، کمال خرازی، حسام‌الدین آشنا، محمد خزائی،سید صادق خرازی و تعدادی از اساتید دانشگاه، همچون کیهان برزگر، محمدباقر خرمشاد، ابراهیم متقی، ناصر هادیان، سیدکاظم سجادپور، جهانگیر کرمی، عبدالامیر نبوی، قدیر نصری، محمود یزدان فام، فواد ایزدی، علیرضا میریوسفی، جعفر حق‌پناه و بهزاد احمدی حضور یافتند و با موضوعات مختلف در پنل‌های همایش سخنرانی کردند.